Hoe zijn week was? ‘Een achtbaan’, zegt Donald Pols. Sinds 19 januari, nu ruim een week geleden, rent de directeur van Milieudefensie van afspraak naar afspraak. Gesprekken met academici, politici en beleidsmakers. Interviews met media van over de hele wereld.
Afgelopen vrijdag maakte Milieudefensie wereldkundig dat het ING voor de rechter daagt. De actiegroep stelt de grootste bank van Nederland aansprakelijk voor de ‘substantiële bijdrage aan gevaarlijke klimaatverandering’ (opwarming boven de 1,5 graden, red.) en de schade die daarmee wordt aangericht aan samenleving, milieu en natuur. Door emissies te financieren, welteverstaan.
Lees meer: ‘Financier van de klimaatcrisis’ of zondebok? Wat de klimaatzaak tegen ING zo opvallend maakt
De eisen van Milieudefensie
De eisen: de CO2-uitstoot per 2030 halveren, klanten ertoe aanzetten hetzelfde te doen en afscheid nemen van degenen zonder ambitieus klimaatplan. Het bedrijf heeft acht weken om hieraan te voldoen. Zo niet, dan volgt dagvaarding.
ING beweegt volgens de milieuorganisatie te langzaam. Niet in lijn met internationale klimaatafspraken en wat volgens de wetenschap nodig is. De bank kondigde vorige maand aan de investeringen in de winning en exploratie van olie en gas versneld af te bouwen, naar nul in 2040, maar is daarmee alsnog ‘vijftien jaar te laat’.
‘Dat zeggen wij niet alleen, dat zegt het International Energy Agency ook. Om onder de 1,5 graden te blijven, moeten we nú stoppen met alle nieuwe fossiele energieprojecten’, zegt Pols geagiteerd. ‘Het is toch te gek voor woorden dat zo’n bank, midden in de klimaatcrisis, tientallen miljarden blijft pompen in bedrijven die onze samenleving richting de afgrond duwen?’
Lees ook: Analisten slaan alarm: ‘Risico’s van desinformatie, polarisatie en klimaat nemen toe’
Op basis van eigen klimaatrapportages van de drie grootste Nederlandse banken komt het FD tot de conclusie dat ABN Amro en Rabobank hogere leningen bij vervuilende sectoren hebben uitstaan: respectievelijk 55 en 35,5 miljard euro. Bij ING gaat het om 34 miljard euro.
Waarom ING?
‘FD heeft de cijfers van de banken één-op-één overgenomen, wij zijn er dieper ingedoken. Elke bank hanteert namelijk eigen definities voor wat schadelijk voor het klimaat is en die komen helaas niet overeen. Zo rekent ABN Amro naast sectoren als fossiel, staal en cement ook vastgoed, transport en retail mee. ING niet. Als je dat wel doet, wat wij in onze berekeningen hebben gedaan, komt er voor deze bank zo’n 350 miljard extra bij. Dan gaat het ineens over heel andere bedragen en blijkt ING duidelijk de grootste financier.’
‘Bovendien is ING, naast de grootste bank van Nederland, ook de bank met de grootste CO2-voetafdruk. Volgens de eigen klimaatrapportage is dat 61 megaton, vergelijkbaar met de uitstoot van Zweden. Verder hebben we meegewogen of de bank voldoende verantwoordelijkheid neemt om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen. Hoe adequaat is hun beleid?’
‘Tot slot speelt mee dat ING, als enige Nederlandse bank, is opgenomen in de lijst van dertig mondiale systeembanken (The Financial Stability Board). Dat zijn banken die zo belangrijk voor de gezondheid van de financiële sector zijn dat ze niet mogen omvallen. Ze zijn ‘too big to fail’. Als zo’n speler beweegt, heeft dat impact op het gehele ecosysteem waarin zij opereert.’
Bovenaan die lijst staat de Amerikaanse bank JPMorgan Chase, volgens Banking on Climate Chaos wereldwijd ook de grootste financier van olie en gas sinds het sluiten van het Parijs-akkoord. Was dat geen beter target geweest?
‘ING is wereldwijd ook geen kleine speler, die staat op plaats 28 in die lijst. En verder zou ik zeggen: wat niet is, kan nog komen.’
‘Het gaat ons niet om ING of JPMorgan Chase. We richten onze pijlen op de hele financiële sector: banken, pensioenfondsen en verzekeraars. Money makes the world go round. Die uitspraak bestaat niet voor niets. Wat je water geeft, groeit. En financiële instellingen kiezen er op dit moment voor om vooral vervuilende bedrijven te bewateren. De noodzaak om geldstromen weg van fossiel en richting groene energie te sturen, wordt door alle relevante instituten erkend.’
Milieudefensie stelde eerder een lijst op met 29 grote vervuilers in Nederland. Hadden jullie die, voor maximaal effect, niet allemaal tegelijk moeten dagen?
‘Dat zouden we wel willen. Maar dat is te kostbaar en arbeidsintensief. Aan deze ene zaak is door een team van vijftien mensen twee jaar gewerkt. Met 150 medewerkers en een jaaromzet van 30 miljoen euro zijn we geen kleine organisatie. Maar vergeleken met de multinationals zijn we maar een klein clubje.’
‘Eigenlijk is het ook niet nodig. Dit traject is onderdeel van een strategie die op drie pijlers rust: recht, beleid en publieke druk. Die pijlers grijpen allemaal in elkaar. Begin februari starten we een grote publiekscampagne om mede-eisers te werven in de ING-zaak. Nog een reden dat we ING verkiezen boven JPMorgan; het is publicitair aansprekender. En ondertussen blijven we lobbyen.’
Zitten jullie als onderdeel van de lobby nog met financiële instellingen om tafel, of is dat een gepasseerd station?
‘Jazeker. De week voor de lancering van de ING-rechtszaak was de ceo van Nationale Nederlanden hier nog op bezoek. Die gesprekken gaan gewoon door.’
Schuurt dat niet?
‘Daar zit spanning, zeker. Maar de rechtszaak helpt de lobby ook. Als we winnen, scheppen we een precedent. Dat geeft beleidsmakers extra instrumenten om te toetsen op ambitieus klimaatbeleid. Ik denk dat iedereen belang heeft bij duidelijkere richtlijnen, het bedrijfsleven ook. Anders blijven NGO’s om de haverklap naar de rechter gaan. Dat wordt chaos.’
Lees ook: Bestuurders nemen klimaatverandering nauwelijks mee in hun besluitvorming
Niet iedereen is overtuigd dat de rechter in jullie voordeel beslist.
‘We denken dat we een zeer grote kans maken om te winnen. We beroepen ons op de wettelijke zorgplicht. Een open norm, die op specifieke situaties wordt toegepast. Bij de invulling spelen twee zaken. Eerste is dat burgers en bedrijven niet willens en wetens mogen bijdragen aan schade voor derden.’
‘Als jij een boom omhakt en die op het tuinhuisje van de buren valt, ben je aansprakelijk. Als bedrijven afval in een rivier dumpen en mensen ziek worden van het vervuilde water, zijn zij aansprakelijk. Wij zeggen: dat geldt ook voor bedrijven die CO2-uitstoot financieren. Want, zo is de internationale consensus, klimaatverandering leidt tot fundamentele mensenrechtenschendingen.’
‘De tweede manier waarop we de zorgplicht invullen, is dat we laten zien dat breed erkend wordt dat financiële instellingen verantwoordelijkheid dragen. Door alle relevante instituten – waaronder het VN-Klimaatpanel IPCC, de Europese Commissie, de Europese Centrale bank en de Nederlandsche Bank – én door ING zelf. De bank heeft diverse afspraken ondertekend, waarvan het Nederlands Klimaatakkoord in 2019 de interessantste is. Alles wat wij zeggen, heeft ING daarin eigenlijk onderschreven.’
ING stelt in een reactie ook dat de bank de wereldeconomie weerspiegelt, waarin ongeveer 80 procent van de gebruikte energie nog steeds afkomstig is van fossiele brandstoffen. Dat sneller verduurzamen, hoewel essentieel, niet van de ene op de andere dag kan.
‘Sneller afbouwen kan wel degelijk. Pensioenfondsen ABP en PFZW hebben beiden aangekondigd dat ze datgene wat wij in onze voorstellen hebben geëist, min of meer gaan uitvoeren. Danske Bank in Denemarken zegt iets vergelijkbaars. En veel belangrijker nog: het is cruciaal, het moet. Jaar op jaar worden hitterecords gebroken. Dat gaat gepaard met hittegolven, bosbranden, verwoestijning, falende oogsten. Die trend moet worden gestopt.’
Wat betekent het als jullie winnen?
‘Dat zou vergelijkbaar zijn met onze overwinning op Shell. Heel praktisch is er dan een juridisch precedent geschapen waarmee ook andere financiële instellingen aangesproken kunnen worden.’
Alleen lijkt Shell de uitspraak ten dele naast zich neer te leggen. Het hoger beroep loopt nog.
‘Daar kun je twee dingen op zeggen. Ten eerste: Shell heeft kort daarna aangekondigd dat ze hun ambities aanscherpen en de absolute uitstoot tegen 2030 met 50 procent verminderen (scope 1 en 2, de directe uitstoot en die van toeleveranciers, red.). Dat is meer dan de 45 procent die we hadden geëist. Dat is mooi. Maar de meeste winst valt te behalen bij de scope 3-emissies, de uitstoot van hun klanten. Industrie en transport, mensen met een benzineauto. Daar is Shell tegen in beroep gegaan en dat is ongelooflijk jammer.’
‘Toch ben ik een tevreden man. We zien het hoger beroep met vertrouwen tegemoet; de wetenschappelijke onderbouwing is alleen maar sterker geworden. En met de overwinning op Shell is wereldwijd de eerste aanzet gegeven voor het omzetten van een knop. Multinationals zijn zo groot geworden dat ze zich buiten de rechtsorde hebben geplaatst. Maar ze kunnen ter verantwoording worden geroepen. De vraag is niet meer of, maar hoe dat gaat gebeuren. Inmiddels worden wereldwijd soortgelijke klimaatrechtszaken gevoerd en is de casus opgenomen in elke juridische opleiding.’
Houden jullie rekening met een tegenzet van ING? Zoals ExxonMobil nu doet, die de inmenging van de activistische aandeelhouderscollectieven Follow This en Arjuna Capital zat is en ze voor de rechter sleept. Een ander soort zaak, maar toch.
‘We zijn ons ervan bewust dat we het opnemen tegen machtige partijen. Dat we het risico lopen dat ze terugslaan. Want ze hebben nogal wat te verliezen. We morrelen aan de gevestigde economische orde, waarin fossiel dominant is. De transitie naar groen gaat gepaard met het verlies van macht en geld.’
‘Dat gezegd hebbende: ING is geen ExxonMobil, en Nederland geen Amerika. We zijn een net land waarin discussies op een gestructureerde en geordende manier gevoerd worden. Als ING met een tegenzet komt, is dat niet op het niveau van Exxon.’
Wat wordt – na de staat, de fossiele en financiële sector – de volgende steen in de vijver?
‘Daar hebben we ideeën over, maar het is nog veel te vroeg om daar iets over te zeggen.’
Wanneer is het jullie werk klaar?
‘Op korte termijn: als het lukt om multinationals aan dezelfde afspraken te houden als iedereen. Dat is ons doel. Maar zolang bedrijven de kosten van hun beleid op maatschappij en milieu blijven overhevelen, vinden ze Milieudefensie tegenover zich.’
‘Dat gaat over het democratiseren van de samenleving. Nu beslist een kleine groep mensen tijdens de jaarlijkse aandeelhoudersvergadering, steeds opnieuw, over onze toekomst en die van onze kinderen. Zonder dat we daar iets over te zeggen hebben. In wezen wordt dan je gelijkwaardigheid ontkend. Sterker nog, je menselijkheid.’
‘Ik ben geboren in Zuid-Afrika, in de nadagen van apartheid. Ik heb van dichtbij meegemaakt hoe een onrechtvaardig systeem eruitziet. Waarin een groep mensen het recht claimt om over een andere groep te beslissen, in dit geval op basis van hun huidskleur. Dat besef, dat ik voordeel heb gehad van een diep en diep onrechtvaardig politiek systeem, is voor mij een belangrijke persoonlijke drijfveer.’
Ben je optimistisch over de toekomst?
‘Ja. Ik had een fase in mijn leven, niet zo lang geleden, dat ik best pessimistisch was. Ik zat er nogal doorheen: ik werk al sinds mijn studie aan het klimaatprobleem. De eerste wereldtop is alweer 28 jaar geleden en nog steeds blijft de CO2-uitstoot stijgen. Het omslagpunt kwam tijdens een werkbezoek in Nigeria, waar we een andere rechtszaak hadden aangespannen – en gewonnen – tegen Shell.’
‘En toen kreeg ik malaria. Ik zweefde op het randje van de dood. De dienstdoende arts adviseerde mijn vrouw om de rest van de familie te bellen: die moesten de kans krijgen om afscheid te nemen. Maar ik werd beter, en tijdens mijn revalidatie ben ik me gaan verdiepen in de medische wetenschap. Al lezend kwam ik tot het besef wat een wonder van de menselijke beschaving het is dat ik het overleefd heb. Dat het is gelukt om het aantal dodelijke slachtoffers van infectieziekten met tientallen miljoenen per jaar terug te dringen.’
‘Dat kunnen wij, als mensheid. Met elke oplossing die we bedachten, hebben we de beschaving vooruitgeholpen. Er is riolering, licht, technologie om elkaar ook op afstand te kunnen zien en spreken. Met de kennis en capaciteiten die wij als mensen hebben, moeten we ook klimaatverandering kunnen oplossen. Hoe kun je niet in wonderen geloven als je er dagelijks door omgeven bent?’
Lees ook: Waarom het streven naar economische groei ons nu zo in de weg zit
