Wat was het veel. Wat was de communicatie matig geregisseerd. En wat was het daardoor ongelooflijk verwarrend allemaal.
Mijn oren tuten nog na van de kakofonie aan geluid die de commissie-Van Rijn heeft losgemaakt met het rapport over de misstanden bij de publieke omroep. Wat mij betreft voorlopig even geen Angela de Jong, Mart Smeets, Suzanne Kunzeler en Matthijs van Nieuwkerk meer.
Structureel probleem bij de NPO
Nu het stof begint neer te dalen en de blik langzaam kan worden opgericht, kunnen we de dieperliggende problemen van de NPO in volle glorie zien. Er ligt een rapport van ruim 200 pagina’s. Er is een bestuur dat daartoe al in december 2022 opdracht heeft gegeven. Een bestuur ook dat nu (eindelijk) iets concreets met de voorliggende situatie moet en kan gaan doen.
Lees ook: Wanneer de baas een tiran is zoals Matthijs van Nieuwkerk presteert iedereen slechter
Als er bij mij iets is blijven hangen van het rapport en de reacties daarop, dan is dat wel het begrip ‘cultuuromslag’.
Vergeet het woord ‘incidenten‘. Vergeet de deerniswekkende details. Vergeet ook het kokette gekeuvel van een lange stoet tv-persoonlijkheden. Er is namelijk sprake van een structureel probleem. En om dat probleem te tackelen is, als je vooruitkijkt, een ‘cultuuromslag’ noodzakelijk.
De hamvraag luidt: hoe groot is op dit moment de kans op een succesvolle ‘cultuuromslag’ bij de NPO? Ik zet de spotlights op de belangrijkste struikelblokken die nu opdoemen. Drie hersenkrakers, die bestuurlijk en communicatief het uiterste zullen vragen.
1. De schuldvraag
Om te beginnen is er de schuldvraag. Wie is ervoor verantwoordelijk dat de NPO op deze plek in het mijnenveld is beland? Die slagschaduw hangt – zoals zo vaak als er ergens iets misgaat – ook over dit probleem. Want als mensen onrecht voelen, dan is de schuldvraag nooit ver weg.
De schuldvraag is bij de omroepen nog altijd onbeantwoord. Dat de reacties en emoties na de publicatie van het rapport alle kanten opvlogen, heeft daar veel mee te maken.
Koel, kalm en klinisch bekeken doet de schuldvraag er overigens in het geheel niet toe als het gaat om het oplossen van problemen. Maar als de schuldvraag niet afdoende wordt beantwoord en er geen afscheid wordt genomen van degenen die al dan niet terecht verantwoordelijk worden gehouden voor de ontstane situatie, kan dat de hordeloop om uit de problemen te komen frustreren en in het ergste geval torpederen.
Voor het herstel van vertrouwen is het soms nodig om rigoureus te breken met de mensen die ons vertrouwen hebben beschaamd. De NPO schoot zichzelf daarbij nog maar weer eens genadeloos in de voet, door slechts enkele dagen na de publicatie van het rapport al weer een volgend extern onderzoek aan te kondigen. Dit keer naar het gedrag van een van de collega’s in de directie.
Zolang de schuldvraag in Hilversum op deze manier boven de markt blijft hangen, is elke poging om een ‘cultuuromslag’ te realiseren een kansloze missie.
Lees ook: De semi-biecht van Matthijs van Nieuwkerk: 8 inzichten voor leidinggevenden
2. Leiderschap in de journalistiek en entertainment
Leiderschap is in journalistieke en creatieve kringen een besmet begrip. Besturen en bestuurders neem je als redacteur niet al te serieus. Daar spreek je liever met dedain over en maak je cynische grapjes over bij de koffieautomaat.
In een vorig leven, toen ik nog dagbladjournalist was, luidde een gevleugeld gezegde op de werkvloer dat we die dag toch maar weer een mooie krant hadden gemaakt, ‘niet dankzij, maar ondanks de hoofdredactie’.
Over het belang van een goede leiding – en het idee dat cultuur en de ‘tone at the top’ onlosmakelijk en innig met elkaar verbonden zijn – heerst op tal van redacties een kardinale misvatting. Die is niet zomaar opgeruimd. Dit zal iets uitzonderlijks vragen van de mensen die daarin het voortouw moeten nemen, ook en vooral in hun manier van communiceren.
Wat dat betreft hoeven we van het huidige bestuur van de NPO geen kant-en-klare wonderen te verwachten. Op de website heb ik zelfs tevergeefs gezocht naar een persbericht of een andersoortige officiële reactie op het rapport van de commissie-Van Rijn.
Interessant genoeg kwam de directie van de NOS, waar van alles aan de hand is bij zowel de sport- als de nieuwsredactie, wel meteen met een officieel statement. En ook het Commissariaat voor de Media, dat toezicht houdt op de publieke omroep, publiceerde direct een eerste reactie.
Maar de NPO zelf, nota bene de directe opdrachtgever van het onderzoek, deed dat niet. Een even onbegrijpelijke als onverstandige tekortkoming.
Frederieke Leeflang, voorzitter van de Raad van Bestuur van NPO, zat op de avond van de publicatie wel aan tafel bij Nieuwsuur. Dat dan plotseling weer wel. Ze werd door presentator Jeroen Wollaars met fluwelen handschoenen ondervraagd. Het werd een slaapverwekkend gesprek.
Dus, kort en goed: je geeft als bestuur opdracht tot zo’n groot onderzoek, je wacht meer dan een jaar op de resultaten, en als die eenmaal daar zijn kom je niet verder dan open deuren en nietszeggende gemeenplaatsen, bijvoorbeeld dat het gaat om gedeeld leiderschap en gezamenlijke verantwoordelijkheid.
Of, zoals Frederieke Leeflang bij Nieuwsuur al haar collega’s van hoog tot laag op het hart drukte: ‘Je moet acteren als je iets ziet.’ Een oproep die de wenkbrauwen doet fronsen, als je weet dat iedereen juist nu naar het bestuur van de NPO kijkt en wacht op actie.
3. Structuur van de omroepen
De angst van de bestuursvoorzitter van NPO om het voortouw te nemen bij de zo dringend gewenste ‘cultuuromslag’ heeft veel te maken met de nodeloos complexe structuur van de publieke omroep. Een structuur die niet los kan worden gezien van de cultuur.
Van alle reacties die ik gezien en gehoord heb, werd ik vooral getroffen door die van Mapke de Boer, een freelancer die sinds jaar en dag voor verschillende tv-programma’s werkt. Op LinkedIn schreef ze: ‘Ik hoop dat we niet alleen empathie kunnen opbrengen voor een presentator die jaarlijks een paar ton opstreek, maar vooral voor alle onbekende gezichten die met fysieke en/of mentale klachten achterbleven na een karig flutcontractje.’
In de bestuurlijke jungle van Hilversum is het zicht verloren gegaan op wat een ‘normale’ cultuur is. Dat je presentatoren en leidinggevenden bijstuurt of wegstuurt, als ze uit de bocht vliegen. En dat je mensen op de werkvloer, die daarvan de dupe zijn geworden, concreet helpt.
Hoe ga je in zo’n bestel een ‘cultuuromslag’ realiseren? Wie durft het aan om de genoemde struikelblokken – de schuldvraag, leiderschap en de structuur – aan te pakken?
Gemeenschappelijke vijand
Laat ik deze drie hersenkrakers afsluiten met een hoopvol signaal. De meeste organisaties die moeten veranderen, zijn gediend bij een dreiging van buitenaf. Bijvoorbeeld van een vijand die erop uit is jou te vernietigen. Zo’n vijand kan ervoor zorgen dat onderlinge verschillen en geschillen verbleken bij het grotere gevaar dat zo’n vijand met zich meebrengt.
De NPO is een publieke organisatie waarvoor wij Nederlanders dit jaar met elkaar, via de belastingen, bijna een miljard euro betalen. De grote vijand van de publieke omroep is te vinden in Den Haag. Het is niet zo ingewikkeld voor politici om dat bedrag drastisch terug te schroeven.
Met de kabinetsformatie wil het nog niet erg vlotten, maar het heeft er alle schijn van dat de grootste politieke partij straks gaat regeren. En die partij wil de NPO het liefst een kopje kleiner maken. Als die dreiging geen ‘blessing in disguise’ is voor de alom gewenste ‘cultuuromslag’ in Hilversum, dan weet ik het ook niet meer.
Ik ben zeer benieuwd welke communicator deze handschoen bij de omroepen gaat oppakken. Het zal in ieder geval iemand moeten zijn die zich vol energie wil vastbijten in de drie genoemde hersenkrakers.
Lees ook deze artikelen van Rob Huisman:
- 7 communicatiemissers in 2023 en wat je ervan kunt leren
- Hoe zou het nu gaan met de gevallen Jumbo-baas Frits van Eerd?
- Waarom de governance van Ajax al 25 jaar schuurt, piept en knarst
