Nee, hij is geen klimaatactivist, zegt Dennis Vink, hoogleraar finance & investment aan Nyenrode. Wat dan wel? ‘Een bezorgde burger.’
Een paar jaar geleden was hij met zijn gezin op vakantie in IJmuiden. ‘Ik kende de verhalen over Tata Steel. Maar hoe erg het is, dat ontdek je pas als je er bent. Als je de geur ruikt die er hangt. Indringend, chemisch. Onlangs was ik voor werk in Ghaziabad, een voorstad van New Delhi, en de stad met de meest vervuilde lucht ter wereld. Daar rook het precies hetzelfde.’
Tata Steel Nederland is de grootste industriële uitstoter van ons land. Met een CO2-voetafdruk van 15 miljoen ton is het bedrijf verantwoordelijk voor 8 procent van de totale Nederlandse uitstoot. Naast CO2 braakt de fabriek nog een hele hoop andere schadelijke stoffen uit: fijnstof, lood, stikstofdioxide en kankerverwekkende PAK’s.
Tweeënhalve maand korter leven
Met alle gevolgen van dien voor de omwonenden, concludeert het RIVM. De gezondheidsrisico’s zijn het grootst in het naastgelegen Wijk aan Zee, dat ingeklemd ligt tussen Tata Steel en de Noordzee. Acht op de tien inwoners hebben last van de geur en het stof die van het terrein walmen. Ze hebben meer kans op astma en longkanker, en leven naar verwachting gemiddeld tweeënhalve maand korter.
Lees ook: De docu over Tata Steel lijkt sympathiek, totdat de topman emotieloos iemand op straat zet
Tata Steel belooft beterschap met een plan om te verduurzamen. Van kolen wil het bedrijf voor de productie van staal overstappen op gas en later waterstof, goed voor een CO2-reductie van 35 tot 40 procent in 2030, en een CO2-neutrale staalproductie in 2045. Van Den Haag mag er nog wel een tandje bij om de overlast en de gezondheidsschade voor de mensen uit de buurt tegen te gaan. Het kabinet wil bijvoorbeeld dat kooksgasfabriek 2, de meest vervuilende fabriek op het terrein, versneld sluit.
Iets waar Tata naar eigen zeggen graag aan meewerkt – op voorwaarde dat de staat meebetaalt. Eind maart werd bekend dat het kabinet dit inderdaad overweegt. Dat stuit de hoogleraar tegen de borst. ‘Ik vroeg me af: wat is hier nou het probleem? Hebben ze het geld niet, of vinden ze het niet belangrijk genoeg?’
Wat is volgens jou het antwoord op die vraag?
‘Dat Tata Steel nalatig is geweest. Het bedrijf weet al heel lang dat de activiteiten vervuilend zijn en heeft niet bijtijds ingegrepen. Ik zeg niet dat ze niets hebben gedaan, ze hebben de CO2-uitstoot weten te verminderen en daar verdienen ze krediet voor. Maar het is te laat en te weinig.’
Hoe komt dat?
‘Volgens mij is het puur een financiële kwestie. Tata is een beursgenoteerd bedrijf en heeft de afgelopen jaren vooral gestuurd op winstmaximalisatie voor de aandeelhouders. Daar is op zich niets mis mee, zo werkt het systeem gewoon, maar in dit geval is het wel kwalijk. Omdat ze wisten van de uitstoot en de vervuiling en nu bij de overheid aankloppen om, in de volksmond, de rotzooi op te ruimen die ze zelf te lang hebben laten liggen.’
‘Overigens is dat vooral de Indiase moedermaatschappij Tata Steel Limited aan te rekenen, die niet meer willen vrijmaken dan de nettowinst van de Nederlandse tak om de operatie te verduurzamen. Ik denk dat het Nederlandse management veel moeite heeft om in India uit te leggen wat hier nou eigenlijk aan de hand is.’
Het kabinet neigt naar een steunpakket tussen de 500 miljoen en 2 miljard euro, al is het definitieve besluit nog niet gevallen. Stel dat de overheid inderdaad bijspringt, is dat uit te leggen aan de burgers?
‘Het hangt ervan af aan wie je het vraagt. Het RIVM heeft aangetoond dat de uitstoot van Tata leidt tot directe gezondheidsschade bij de mensen uit de buurt en dat probleem moet gewoon opgelost worden. Het zal de omwonenden niet veel uitmaken waar de zak geld die dat gaat realiseren vandaan komt. Maar de gemiddelde belastingbetaler zal een andere en ook terechte vraag stellen: waarom moeten wij de rekening betalen?’
Temeer omdat je in het FD betoogt dat Tata dat bedrag makkelijk zelf kan ophoesten.
‘Ja. Daarvoor hoef je alleen maar naar de cijfers te kijken. Uit recente jaarrekeningen van Tata Steel Nederland blijkt een gemiddelde operationele kasstroom van 714 miljoen euro, een nettoresultaat van 537 miljoen en een eigen vermogen van 3,5 miljard. Het Indiase moederbedrijf rapporteert een operationele kasstroom van gemiddeld 3,5 miljard euro en een nettoresultaat van circa 3 miljard.’
Lees ook: De Tata Steel-ceo had een reprimande van zijn zus nodig om te veranderen. Geef elke leider zo’n zus
‘Tata zou ervoor kunnen kiezen om vanuit de kasstromen en winsten een CapEx-fonds (voor kapitaalinvesteringen, red.) vrij te maken, en daarmee op de middellange termijn volledig te vergroenen. In plaats daarvan is het bedrijf vooral bezig de aandeelhouders tevreden te houden. In 2023 werd een superdividend van 800 miljoen euro uitgekeerd. Ondertussen zegt Tata Steel Limited zich aan de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties te committeren, en daarmee de aandeelhouders ook. Maar blijkbaar toch liever niet als ze daarvoor zelf moeten inleveren.’
Wat zou je de overheid adviseren?
‘Geen euro inleggen. Laat Tata het zelf maar oplossen. Feitelijk zijn er dan twee opties: uit eigen zak vergroenen, of de tent sluiten. Dan gaan ze pas echt rekenen, dan wordt het een kwestie van leven of dood voor de Nederlandse tak. In plaats daarvan worden de onderhandelingen tot een spelletje koehandel gereduceerd: de overheid legt in, wij leggen in, en dan komt het wel goed.’
‘Wat dat betreft heeft het kabinet zich niet in een heel handige positie gemanoeuvreerd. Het ministerie van EZK heeft een externe adviescommissie gevraagd om een aantal toekomstscenario’s voor Tata te formuleren. Ik weet niet wat er mis is gegaan, maar bij de presentatie voor de pers waren per ongeluk ook de mogelijke subsidiebedragen te zien. Zo onprofessioneel. Het management in India zal zich in de handjes knijpen nu ze weten welk bedrag er in de pot zit.’
Eerder trok het kabinet de portemonnee voor de Brainport-regio en ASML. Vind je dat terecht?
‘Ja, omdat het een heel andere situatie is. Het gaat om een investering die bijdraagt aan het versterken van de regio en het vergroten van de werkgelegenheid, terwijl het geld voor Tata bedoeld is om de schadelijke effecten te dempen. Upside versus downside.’
‘Met de kanttekening dat er weinig visie achter zit. Ik heb de indruk dat dit soort beslissingen ad hoc worden genomen, snel-snel, zonder na te denken hoe dit in de langetermijnstrategie past. Waar willen we naartoe met de BV Nederland en hoe willen we ons in de toekomst verhouden tot andere landen? Zodra ASML met een vertrek begon te dreigen, ging de regering direct overstag. Dat schept een zorgelijk precedent. Als je maar hard genoeg roept, krijg je blijkbaar vanzelf een zak geld toegeschoven.’
Over de buurlanden gesproken: Duitsland, Frankrijk en België staken al honderden miljoenen in de staalindustrie. Is dat een argument voor Nederland om hetzelfde te doen?
‘Ik denk niet dat dat voor deze discussie wat uitmaakt. Het zou een ander verhaal zijn als, zoals ik eerder aangaf, de overheid een duidelijke toekomstvisie voor onze staalindustrie heeft. Maar dat is niet zo.’
‘Duitsland en Frankrijk zijn veel minder geliberaliseerd dan Nederland. Hier is alles aan de markt uitbesteed, daar heeft de regering een veel duidelijker stem in welke kant het op moet. Dat maakt zulke miljoeneninvesteringen ook beter te rechtvaardigen.’
De adviescommissie kwam met vijf mogelijke scenario’s voor Tata. Welke lijkt jou het meest reëel?
‘Ik hoop op Tata’s eigen ‘Groen Staal’-voorstel, plus aanvullende maatregelen die nodig zijn om de problemen voor de omgeving per direct op te lossen. En ik hoop dat er een contract wordt afgesloten met de overheid én omwonenden om dat te garanderen. Als dat niet lukt, mogen ze de boel van mij sluiten.’
Kan Nederland zonder Tata?
‘Dat vind ik een lastige vraag om te beantwoorden. Er zijn zoveel mensen die van het bedrijf afhankelijk zijn: de negenduizend medewerkers, de toeleveranciers. De vraag die je moet stellen, denk ik, is of Tata Steel too big to fail is. Is het bedrijf van competitief belang voor Nederland? Kunnen we leven zonder staal van Tata? Daar zijn de meningen over verdeeld.’
‘Maar goed, die discussies hebben we eerder gehad met vliegtuigfabrikant Fokker en de kolenmijnen en die zijn ook opgeheven. Misschien moeten we het omdraaien: kunnen we leven mét staal van Tata? Het kan niet zo zijn dat er geld wordt verdiend ten koste van de gezondheid van de omwonenden. Dan kies ik toch voor de omgeving.’
Lees ook: Hoogleraar Gert Jan Kramer: ‘Het is nutteloos als de zware industrie uit Nederland verdwijnt’
