De invloed van Elon Musk in Europa neemt ongekende vormen aan. Via zijn sociale mediaplatform X verspreidt hij complottheorieën over Britse politici, steunt hij de Duitse radicaal-rechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) en bemoeit hij zich met verkiezingen.
Tegelijk zijn Europese overheden en bedrijven voor hun communicatie en dataverkeer steeds afhankelijker van zijn satellieten en platforms. Deze combinatie van technologische en politieke macht baart experts zorgen, bleek woensdag tijdens een debatavond in De Balie in Amsterdam.
Groeiende macht
Econoom Heleen Mees waarschuwt in haar openingsrede voor de toenemende macht van techbedrijven over cruciale infrastructuur. SpaceX bezit 60 procent van alle satellieten, via Starlink. Daarmee heeft het bedrijf een feitelijk monopolie op satellietcommunicatie. Via X bepaalt Musk bovendien welk nieuws zijn 215 miljoen volgers te zien krijgen.
‘Door het algoritme van X aan te passen, heeft Musk de uitkomst van de presidentsverkiezingen beïnvloed’, aldus Mees. ‘Na de verkiezingsoverwinning van Trump heeft Musk zijn pijlen op Europa gericht, waar hij het kunstje dat hij net in Amerika heeft laten zien wil herhalen.’
Als Musk de Duitse AfD en het radicaal-rechtse Rassemblement National uit Frankrijk een verkiezingszegen gaat bezorgen, zal hij in Europa ook een flinke vinger in de pap hebben.
Robber barons
De macht van techbedrijven komt voort uit een specifieke ideologie, legt Lokke Moerel, hoogleraar Global ICT Law aan Tilburg University, uit. ‘Ze zijn de volgelingen van Peter Thiel, één van de PayPal-oprichters. Hij verheerlijkt de tijd van 1920, de laatste jaren van de gilded age, waarin een kleine groep mensen bepaalt hoe het moet en de rest niet meedoet.’
Die kleine groep heet ook wel de ‘robber barons’. Het waren machtige Amerikaanse industriëlen die enorme rijkdom vergaarden door monopolies op te bouwen. De bekendste waren John D. Rockefeller (olie), J.P. Morgan (bankwezen), Andrew Carnegie (staal) en Cornelius Vanderbilt (spoorwegen).
Ze werden bekritiseerd om hun meedogenloze zakenpraktijken en politieke invloed; ze financierden campagnes en kochten kranten op.
PayPal Mafia
De gelijkenis met de groep techmiljardairs rond Trump is treffend. Ook zij hebben controle over communicatie en informatie, en schurken aan tegen de macht.
De Duits-Amerikaanse investeerder Peter Thiel stond samen met onder anderen Musk en David Sacks aan de basis van Paypals succes. Ze zijn al decennia dikke maten van elkaar met sterke financiële en sociale banden.
Musk wordt inmiddels ‘de schaduwpresident’ en ‘first buddy’ genoemd, door zijn rol als naaste adviseur van Trump. Sacks is benoemd tot tech-tsaar, wat inhoudt dat hij Trump advies geeft over AI en cryptovaluta. Moerel: ‘Het is een groep rijke mensen die nog rijker willen worden en het voor het zeggen willen hebben.’
Lees ook: Hoe Elon Musk en de PayPal Mafia de macht grijpen in het Witte Huis
Data als wapen
De basis van die macht ligt in data, legt Moerel uit. Techbedrijven hebben die data nodig om algoritmes te trainen en om gebruikers te profileren voor advertenties. Alleen al de locatiedata van gebruikers levert Google jaarlijks 200 miljard dollar aan advertentie-inkomsten op.
‘Als je in de boardrooms komt, zijn ze zo gefocust op dataverzameling dat ze hun morele kompas compleet kwijt zijn’, zegt Moerel. Veelzeggend detail volgens haar: de kinderen van Silicon Valley-executives zitten vaak op scholen waar iPads verboden zijn.
Afhankelijkheid in de praktijk
Moerel valt op dat Europese overheden en bedrijven volop afhankelijk zijn van Amerikaanse platforms, zelfs als ze er kritiek op hebben. ‘Ze klagen over alles van big tech, maar zelf maken ze er 100 procent gebruik van.’
De concrete gevolgen van deze afhankelijkheid worden steeds zichtbaarder. ‘Als Microsoft down is, liggen hele sectoren plat’, waarschuwt Moerel. ‘Je zou het elektriciteitsnetwerk nooit in handen van een private partij geven, laat staan een buitenlandse. Maar de cloud geven we wel uit handen.’
Lees ook: Trump is dé kans voor Europa om technische achterstand in te halen
Ook bij lokale overheden speelt dit probleem. In de Amsterdamse gemeenteraad begrijpen slechts drie raadsleden en geen enkele wethouder de digitale problematiek, vertelt CDA-raadslid Laurens Lochtenberg, die een vraag stelt tijdens de debatavond. Als raadsleden vragen om alternatieven voor Microsoft Azure, wordt volgens hem verwezen naar de bestaande contracten. ‘Die cloud is gratis, want daar betalen we al voor.’
Dit speelt ook op AI-gebied, weet Marleen Stikker, internetpionier en oprichter van het Waag Futurelab. De Nederlandse taal heeft geen prioriteit bij Amerikaanse AI-modellen. TNO werkt wel aan Nederlandse alternatieven, maar heeft moeite om bedrijven te strikken. ‘Je wilt niet weten hoe moeilijk het is om partijen te overtuigen hun data te delen’, zegt ze. ‘Als we een licentie sluiten met Amerika, zijn we die data voor eeuwig kwijt.’
Concrete initiatieven
Er ontstaan steeds meer initiatieven voor digitale onafhankelijkheid. De Make Socials-campagne helpt mensen en organisaties om alternatieven te vinden voor Amerikaanse platforms. ‘Je kunt in Tilburg, Groningen, Amersfoort en Amsterdam naar bijeenkomsten waar we helpen om van die ellende af te komen’, zegt Stikker.
In het Verenigd Koninkrijk ontwikkelde de overheid Gov.uk, een gezamenlijk platform voor alle overheidsdiensten. Met open source en open standaarden ontstond een ecosysteem van honderden dienstverlenende bedrijven.
Ook in Nederland werkt de Vereniging Nederlandse Gemeenten met tachtig gemeentes samen aan eigen systemen. Media-organisaties verkennen alternatieven voor X. Bij DPG Media kozen de Volkskrant en Trouw ervoor het sociale netwerk van Musk te verlaten. Nu.nl onderzoekt mogelijkheden voor een eigen sociaal platform.
Digitale oorlog
De eerste stappen naar digitale onafhankelijkheid zijn dus gezet. Maar er is haast geboden, want de urgentie is groot. Er woedt volgens Stikker al een cyberoorlog, met trollenfarms en manipulatie van berichten. Die strijd vindt plaats op onze sociale media. Als Europa niet ingrijpt, bepalen anderen straks hoe wij de wereld zien. Die macht mogen we niet uit handen geven.
‘We moeten strategische autonomie als leidend principe nemen’, zegt Stikker. ‘Niet alleen efficiëntie of kosten, maar: blijf ik onafhankelijk?’ Die vraag moet volgens haar leidend zijn in elke boardroom.
De casus Musk illustreert hoe kwetsbaar Europa is geworden voor de grillen van techmiljardairs. Zijn dubbele rol – als eigenaar van cruciale infrastructuur én als politieke influencer – maakt hem tot een schoolvoorbeeld van wat er mis kan gaan als te veel macht in één hand komt. Stikker: ‘Hij is een koekoek – hij gaat in een nest zitten dat door een ander is gemaakt en dondert iedereen eruit.’
Lees ook: Marietje Schaake luidt de noodklok: big tech verbetert de wereld alleen voor zichzelf
