‘Undercover Boss is een fantastisch leuk programma, maar het is eigenlijk best raar dat een baas undercover moet om te ontdekken hoe het is in zijn bedrijf.’ Deze observatie van Leon Schaepkens vat kernachtig samen wat er vaak misgaat in organisaties: leiders die niet weten wat er speelt op de werkvloer.
In de podcast De Werkprofessor met Wendy van Ierschot deelt Schaepkens zijn visie op leiderschap, gebaseerd op zijn boek 10 miljoen jaar leiderschap. Als evolutiepsycholoog, bestuurskundige én jurist brengt hij een uniek perspectief: ons leiderschapsgedrag is diep verankerd in ons evolutionaire verleden.
Zes basisbehoeften
‘Tien miljoen jaar geleden zijn onze voorouders zo’n beetje begonnen op die savannes in Afrika’, vertelt Schaepkens. ‘Als je dan kijkt naar de afsplitsingen – chimpansee, bonobo en later de mens – dan zie je een sterke behoefte aan zes basisbehoeften.’
Die zes basisbehoeften (veiligheid, verbondenheid, waardering, autonomie, zelfexpressie en grenzen) zijn volgens Schaepkens ‘echt heel sterk in ons DNA opgeslagen’. Ze bepalen hoe we functioneren in groepen en reageren op leiderschap. Het probleem is dat moderne managementtheorieën vaak aan de oppervlakte blijven en deze diepere drijfveren negeren.
‘In mijn praktijk was ik bezig met de bekende managementtheorieën, en daar is niks mis mee. Maar ze blijven wel aan de bovenkant, zeg maar, aan de vernislaag van ons brein’, legt hij uit. ‘Je moet toch echt dieper dat brein in om mensen mee te krijgen in bepaalde veranderingen.’
Lees ook: 7 excuses van mensen die niet willen veranderen (en hoe daarmee om te gaan)
Veiligheid als basis
Van alle basisbehoeften is veiligheid volgens Schaepkens de meest fundamentele. Zonder gevoel van veiligheid zullen medewerkers niet open zijn, geen initiatief nemen en niet innoveren.
‘Als je je onveilig voelt, dan ga je zeker niet de dag daarna open zijn,’ zegt hij. ‘Wat leidinggevenden vaak willen: “Ben open, vertel mij anders.” Dat ga je niet doen. Je gaat ook niet innovatief zijn.’
De oplossing klinkt simpel: wees aanwezig, emotioneel stabiel en duidelijk. In de praktijk blijkt dit echter een grote uitdaging. Veel managers zitten volgens Schaepkens gevangen in wat hij de ‘vergaderreflex’ noemt – ze zijn fysiek wel aanwezig, maar mentaal afwezig.
‘Wat ik veel zie is dat mensen weliswaar aanwezig willen zijn, maar de hele tijd occupied met andere dingen’, zegt hij. ‘Dus dat ze gewoon op hun mobiel zitten of achter hun eigen computer en niet zo goed een houding weten te geven met wat dan aanwezig zijn is.’
Autonomie versus structuur
Een andere interessante observatie betreft autonomie. Hoewel zelfsturing en autonomie als modern leiderschapsprincipe worden gepresenteerd, plaatst Schaepkens hier kanttekeningen bij.
‘Wat je weleens ziet bij moderne leiderschapsgoeroes: “Je moet iedereen autonomie geven.” Maar veel mensen kunnen autonomie niet aan’, stelt hij. ‘Er zijn mensen die in principe weinig autonomie aankunnen. Dan moet je eigenlijk taakgericht zijn.’
Hij pleit voor een gedifferentieerde aanpak: sommige medewerkers floreren bij vrijheid, anderen hebben juist behoefte aan duidelijke taakomschrijvingen en kaders. De kunst is om te herkennen wie wat nodig heeft.
Grenzen stellen
Over kaders gesproken: het belang van duidelijke grenzen wordt volgens Schaepkens vaak onderschat. Grenzen bieden structuur en houvast, maar te veel regels verstikken creativiteit en innovatie.
‘Grenzen zijn het kader waarbinnen mensen hun vrijheid kunnen pakken’, legt hij uit. ‘Schiet het door, heb je veel te veel, dan krijg je die beroemde bureaucratie. Heb je te weinig, dan hebben mensen te weinig houvast.’
De balans vinden is essentieel. Om in Schaepkens’ woorden te blijven: ‘Rijdt Max Verstappen met vierkante wielen of rijdt hij met ronde wielen? Als hij ronde wielen heeft, gaat hij hard vooruit, dan wint hij.’
Zijn advies voor leiders die willen verbeteren? Begin bij jezelf. ‘Je moet jezelf eerst leren kennen. Dus wat zijn jouw basisbehoeften waar je last van hebt? Welke basisbehoefte heb jij een tekort aan? Ieder mens heeft dat.’ Alleen vanuit die zelfkennis kun je beter leiding geven aan anderen.
‘Het zijn makkelijke dingen om te zeggen, maar moeilijke dingen om te doen’, besluit Schaepkens. ‘Juist omdat je je als leider moet leren kennen.’
Drie takeaways uit de podcast:
- Zelfkennis is de eerste stap naar beter leiderschap. Leiders die hun eigen basisbehoeften en reactiepatronen onder druk begrijpen, kunnen effectiever leidinggeven en een gezondere werkomgeving creëren.
- Leiderschap gaat niet over status, maar over betrokkenheid. Fysiek en mentaal aanwezig zijn, luisteren en actief meedoen in de organisatie zijn cruciaal om vertrouwen en verbondenheid te creëren.
- Echte autonomie vereist duidelijke grenzen. Vrijheid zonder kaders werkt niet; leiders moeten de juiste balans vinden tussen richting geven en ruimte laten om medewerkers te laten groeien.
Beluister de nieuwste aflevering van de podcast ‘De Werkprofessor’. Of abonneer je via de podcast-app van jouw keuze. Nieuwe afleveringen verschijnen elke twee weken op maandag.
Heb je vragen of input? Neem dan contact op met Wendy van Ierschot via [email protected]. Benieuwd naar de volgende gast in ‘De Werkprofessor’ of wil jij als eerste de teaser van de volgende aflevering horen? Volg dan ‘De Werkprofessor’ op LinkedIn.
