Veel mensen voelen zich hulpeloos. Maar als je iets wil veranderen, begint het altijd met je eigen gedrag.
Volgende week zijn de verkiezingen voor de gemeenteraden van de 403 Nederlandse gemeentes. De verwachte opkomst lijkt een dramatisch dieptepunt te bereiken. Natuurlijk, de politiek is meer een marketingmachine dan dat de politici hun beloften weten waar te maken. Maar zegt zo’n lage opkomst niet minstens evenveel over de stemgerechtigden? Het lijkt of de 'aangeleerde hulpeloosheid' inmiddels 50 procent van de stemgerechtigden heeft geïnfecteerd. En de grote vraag is: is dat terecht?
Pavlov als inspiratie
Om daar antwoord op te vinden, is het goed om even te duiken in de geschiedenis van de psychologie. In 1965 probeerde Martin Seligman voort te borduren op de experimenten van Pavlov, de Russische psycholoog die honden leerde kwijlen op het commando van het geluid van een bel. Seligman gaf zijn proefhonden in plaats van voedsel echter een kleine elektrische schok in combinatie met het geluid van een bel. Om de honden op hun plaats te houden, werden ze bovendien in een harnas geplaatst. Kortom, ze leerden zo aan dat het belgeluid direct werd gevolgd door een stroomstootje, terwijl ze niets konden veranderen aan hun omstandigheden.
Aangeleerde hulpeloosheid
In de tweede fase van het (ja, nogal wrede) experiment werden de honden zonder harnas in een hok geplaatst dat bestond uit twee compartimenten. In het deel waar de hond stond werd het belgeluid weer gevolgd door een schokje. In tegenstelling tot de eerste fase van het experiment was de hond nu ecjter bewegingsvrij. De honden konden over een klein schot springen naar de andere ruimte, waar de vloer geen schokken leverde. De veronderstelling was dat de honden minstens zouden proberen over het schot naar de andere ruimte te springen, zoals ook honden deden die de eerste fase van het experiment niet hadden ondergaan. Maar nee, de honden die in het harnas geleerd hadden dat de beltoon gevolgd werd door een elektrische schok, ondernamen niets. Ze bleven lijdzaam de ellende ondergaan. Met andere woorden: zij hadden aangeleerd zich voortaan hulpeloos te gedragen.
Mensen zijn hetzelfde
Het mechanisme zoals dat in de experimenten van Seligman naar voren kwam blijkt bij veel mensen eenzelfde patroon te volgen. Als je bij herhaling ervaart dat je plannen niet tot het gewenste succes leiden, als je je bij regelmaat gekleineerd voelt, of als je geen ruimte ervaart om voor je mening uit mogen komen, dan kan gauw de overtuiging ontstaan dat er geen ontkomen aan is. Ook al veranderen de omstandigheden (zoals: er is een uitweg voor de elektrische schok, je hoeft alleen over het schot te springen), dan nog blijkt het gedrag niet meer wezenlijk te veranderen.
Stemmen?
Met verkiezingen werkt het vaak net zo. ‘Ach, wat maakt het ook uit of je wel of niet gaat stemmen. Er zal toch niets veranderen…' Of: 'Zeg nou zelf, wat voor impact heeft die ene stem op de miljoenen nu feitelijk?' Precies: aangeleerde hulpeloosheid. Toch vertoont niet iedereen na negatieve ervaringen evenveel hulpeloos gedrag. De mate van hulpeloosheid blijkt sterk samen te hangen met de soort verklaring die we geneigd zijn in te zetten om de tegenslag voor onszelf uit te leggen.
Soorten verklaringen
Die verklaring kan kort gezegd drie vormen hebben. Stel: je verwachtte promotie te maken, maar je leidinggevende koos voor een collega. Dat feit kun je voor jezelf dan verklaren als: ‘Ik ben ook eigenlijk ongeschikt voor een andere functie’, of als: ‘Ik heb onvoldoende laten zien waar ik toe in staat ben’, of – derde mogelijkheid – als: ‘De selectiecriteria die mijn baas hanteerde deugen niet’. De eerste verklaring weerspiegelt een kenmerk van de betrokkene, de tweede verwijst naar het tot nu toe vertoonde gedrag, de derde verklaring heeft betrekking op een externe factor, die zo geformuleerd nauwelijks veranderbaar is.
Afgeleerde hulpeloosheid
Aangeleerde hulpeloosheid lijkt sterker samen te hangen met de eerste en derde soort verklaringen dan met vertoond gedrag. De tweede soort verklaring is namelijk te veranderen, door vanaf nu ander gedrag te vertonen. Deze verklaring biedt de ruimte om het heft in eigen hand te nemen. Als hulpeloosheid aangeleerd is, moet het toch ook weer zijn af te leren door iets anders te gaan doen. Bijvoorbeeld door wél te gaan stemmen. Misschien heeft het inderdaad geen zin. Maar rustig in je hokje blijven wachten op de onvermijdelijke stroomstoot, dat heeft zeker geen zin…
Bekijk hoe aangeleerde hulpeloosheid eruit ziet.
Foto via Flickr.com
