Hoe Timmermans zijn zelfcontrole verloor – en waarom dat ook u kan gebeuren

Zelfcontrole is niet iets wat aangeboren is. Het is een eigenschap die je kunt ontwikkelen. Maar het vreet wel energie.

In aanleg zitten er veel verschillen tussen mensen. De een is qua zelfbeheersing of doorzettingsvermogen van nature sterker dan een ander. De een lijkt te genieten van beperkingen of hindernissen, de ander raakt direct uit het veld geslagen bij de eerste de beste tegenvaller, of valt gemakkelijk voor de kleinste verleiding. Waar de één zich voortworstelt door het leven, lijkt de ander het leven voortdurend te ervaren als een eerste prachtige voorjaarsdag.

Marshmallow-test

Zelfcontrole is zo’n aspect dat als kenmerkend verschil tussen mensen wordt gezien. Dat is al zo sinds het beroemde marshmallow-experiment van Walter Mischel uit de jaren ’60 van de vorige eeuw. Kinderen die 1 marshmallow een kwartier lang konden laten liggen, werden beloond met 2 marshmallows (of pretzels, of koekjes). De kinderen die konden wachten, bleken later op allerlei testen beter te scoren.

Aan te leren

Het experiment van Mishel veronderstelt dat zelfcontrole zwart/wit is: je hebt het of je hebt het niet. Maar zo absoluut ligt het in werkelijkheid toch niet. Zelfcontrole blijkt minder genetisch bepaald dan door Mishel werd verondersteld. Sterker nog: zelfcontrole is aan te leren en te versterken. En al heb je het, dan kun je het ook zomaar even kwijt zijn. En dat kwijtraken van het vermogen tot zelfcontrole heeft wel een duidelijke oorzaak.

Timmermans

Neem onze Minister van Buitenlandse Zaken, Frans Timmermans. Naast een flinke talenknobbel zal hij ongetwijfeld een flinke dosis zelfdiscipline aan de dag kunnen leggen, want anders ben je niet in staat zoveel talen te leren en politiek zolang overeind te blijven. Timmermans is met andere woorden een mooi voorbeeld van iemand die in aanleg ongetwijfeld veel zelfcontrole bezit en dat ook vaak kan laten blijken. Toch was hij het vorige week ook even kwijt.

Geen misstap

Maandenlang wist hij zich maximaal gecontroleerd te gedragen, en beging hij geen enkele misstap. Het leverde hem roem op in binnen- en buitenland. Hoe kan het dan toch dat hij bij Pauw op televisie een misstap beging en iets dat hij beter voor zich had kunnen houden zomaar eruit floepte?

Narcisme?

Op een aantal internetsites werd narcisme als oorzaak van deze faux pas aangedragen. Dat Timmermans zeer tevreden is met zichzelf en snel gekrenkt raakt als hij ergens op aangesproken wordt is ongetwijfeld waar. Maar de vraag blijft dan overeind waarom hij eerst maandenlang zijn zelfcontrole wist vast te houden en zich plots in een tv-interview liet verleiden zijn ijdelheid te volgen. 

Strijd tussen systemen

Volgens mij had de slip of the tongue dan ook niets te maken met overtrokken ijdelheid. Het was gewoon de vermoeidheid.

Voortdurend strijden twee systemen binnen ons brein om voorrang: het limbisch systeem en de prefrontale cortex. Het limbisch systeem vraagt om onmiddellijke bevrediging: er is een emotie en daarop moet gereageerd worden. De prefrontale cortex zorgt aan de andere kant voor de zelfcontrole, de doelgerichtheid, de zelfbeheersing. Maar dat systeem vraagt energie. En zoals uit experimenten van onder andere R. Baumeister blijkt kan er op de duur zó vaak een beroep gedaan zijn op iemands zelfcontrole, dat de energie daarvoor totaal op is.

(credit foto)

Ratio en emotie

Eerder op dezelfde dag als zijn optreden bij Pauw werd Timmermans urenlang kritisch ondervraagd door de leden van het Europees parlement. Daar was de toon waarmee hij werd bejegend al kritisch, en hij zal veel energie verspeeld hebben om zich in de gecontroleerde plooi te houden. De energie voor de zelfcontrole was daarna gewoonweg op. Bij Pauw won de emotie het vervolgens van de ratio. Met het bekende resultaat. Ratio kost energie; emoties zijn er altijd.

Nieuwe regels

De les die we eruit kunnen leren is dat de zelfcontrole en discipline nog zo groot kunnen zijn, ooit komt er een einde aan de daarvoor benodigde energie. In bedrijven waar van mensen meer en meer gevraagd wordt dat zij zich aan regels en procedures houden, wordt telkens een beroep gedaan op de zelfcontrole. Helaas is de energie daarvoor eindig en zo ontstaan fouten. Fouten die we weer geneigd zijn te vermijden met nieuwe regels.

Negatieve spiraal

We komen met al die beheersdrift in een negatieve draaikolk terecht, waar we niet meer uitkomen. Alle regulering nauwkeurig volgen vraagt van medewerkers veel energie, energie die ze ook nodig hebben om hun zelfcontrole op peil te houden. Die energie raakt bij iedereen regelmatig op en dan gaan we fouten maken, of raken we onze zelfbeheersing kwijt. De oplossing is gelukkig ook voorhanden. Stop met alles te willen reguleren en maak mensen medeverantwoordelijk, dan wordt er minder van de zelfcontrole gevraagd. En worden waarschijnlijk ook vanzelf minder fouten gemaakt.

Meer van Cees Schenk:

• Waarom iedere werknemer een plan B moet hebben
  
• Slapen of oefenen? Nee, afwisselen bepaalt prestatie
  
• Pas op als je gezond verstand iets beweert
  
• Alle bijdragen van Cees Schenk