Bij grote rechercheonderzoeken van de politie zijn ‘tegensprekers’ aangesteld. Wat doen ze en waar lopen ze zoal tegenaan?
Sinds de dagen van de Schiedammer Parkmoord is er veel veranderd bij de politie (zie vorige blog). Met een serie maatregelen is de cultuur aangepakt en bij grote rechercheonderzoek zijn zogeheten tegensprekers aangesteld: mensen die betaald worden om tegen te spreken. Wat houdt dat in de praktijk in? We vragen het Maarten Bollen, tegenspreker bij de eenheid Oost-Nederland.
Externe kennis
Maarten Bollen is tegenspreker van het eerste uur. Bij de Politie Twente (waar men vooropliep met het invoeren van tegenspraak) werd hij als ‘niet-rechercheur’ gevraagd om de rol op zich te nemen. Bollen werkte op dat moment als onderzoeker en communicator bij het korps. Na de vuurwerkramp in Enschede in 2000 had hij een boek geschreven over het politieonderzoek naar de ramp (Op zoek naar de onderste steen, 2004). Door dat boek laaide de discussie op naar tunnelvisie, wat voor Bollen aanleiding was voor een volgend boek (Tunnelvisie als bedrijfsrisico, 2006). Onderdeel van het Programma Versterking Opsporing en Vervolging – het veranderprogramma dat het gevolg was van de Schiedammer Parkmoord – was dat de politie meer externe kennis ging inschakelen om ‘mee te laten kijken’ bij onderzoeken. Bollen was de juiste man op de juiste plaats om een van de eerste tegensprekers van Nederland te zijn.
Historisch handwerk
Bollen: ‘Politiemensen zijn fascinerende mensen. Als er een ramp is en iedereen wegrent, rennen zij er juist naartoe. Rechercheurs zijn bezig met historisch handwerk, ze schrijven geschiedenis. Ze bepalen wie als verdachte wordt aangemerkt, wat een beslissing met enorme consequenties is. Het kan iemands leven totaal veranderen. Als onderzoeker bestudeerde ik het politiewerk en toen de vraag naar tegensprekers opkwam, werd gezegd: “Bollen, als je het zo goed weet, moet jij het maar gaan doen.” Zo’n uitnodiging kun je niet weigeren.’
Belangrijke besluiten
Hoe gaat dat in zijn werk? Bollen: ‘Meestal werk ik met een collega als tegensprekersduo. Zodra het onderzoek naar een zwaar delict start, sluiten wij na een dag of 3 aan. De timing is belangrijk: als je te vroeg komt loop je het team, dat zichzelf nog aan het organiseren is, voor de voeten. Maar als je te laat komt, zijn belangrijke besluiten over het onderzoek misschien al genomen, en is de terugweg moeilijk. Wij melden ons bij het onderzoeksteam en we lezen, kijken en stellen vragen. Als er geen goed antwoord op de vragen komt, stellen we ze nog een keer.’
Dilemma
Bollen: ‘Vaak worden in een onderzoek in een vroeg stadium cruciale besluiten genomen. Bijvoorbeeld over de vraag wat het meest waarschijnlijke scenario is, en wie als verdachte wordt aangemerkt en wie niet. Er moet een keuze worden gemaakt en die keuze houdt altijd een lastig dilemma in, want er zijn ook argumenten om een andere beslissing te nemen. Is een besluit eenmaal genomen, dan wordt daarin verder geïnvesteerd. De onderzoeksinspanningen worden erop gericht. In een later stadium op dat besluit terugkomen is moeilijk, want niet alleen is dan alle energie verloren gegaan maar het is bovendien na weken of maanden buitengewoon moeilijk om nog waardevolle informatie te vinden. Dat soort cruciale besluiten proberen wij als twee onafhankelijke adviseurs te ondersteunen.’
Nooit meer naar een receptie
Wordt jullie tegenspraak, afkomstig van twee buitenstaanders bij het onderzoek, wel geaccepteerd? Bollen: ‘Toen we ermee begonnen, zei mijn collega: “Als we het een paar jaar doen, hoeven we daarna nooit meer naar een receptie. Men wil toch niet meer met ons praten.” Maar dat blijkt dus erg mee te vallen. Natuurlijk zijn er soms gesprekken waarbij de sfeer van aanvallen en verdedigen ontstaat. Soms kom je er samen niet uit, kan gebeuren. Maar meestal gaat het goed. We kwamen een keer bij een groot onderzoek, met 200 man. Ik vroeg de teamleider of hij het niet te druk had met zijn onderzoek, om al met ons te kunnen praten. Hij zei: “Ik moet toch nu en dan een uur reserveren om na te denken. Daar heb ik jullie voor om bij te helpen.”’
Status
Wat is de formele status van de tegensprekers? Bollen: ‘Wij worden aangesteld door de eenheidsleiding en zijn haar vertegenwoordiging. In het eerste gesprek met de onderzoeksleiding maken we afspraken over onze rol. Als we daar niet uitkomen, kunnen we onze opdracht teruggeven aan de eenheidsleiding. Bij het tegenspreken richten we onze vragen aan de teamleiders. We noteren de vragen, en ook waarom we ze stellen, en we noteren de antwoorden. Daar komen tegenspraakjournaals uit die naar de teamleider en de eenheidsleiding gaan.’
Ondergeschoven kind
Bollen: ‘In feite bestond die verplichting van het bijhouden van de besluitvorming al. Maar dat wordt in de hectiek van het onderzoek snel een ondergeschoven kind. Totdat tegensprekers er expliciet naar vragen: waarom heb je die of die beslissing genomen? Waarom is een bepaalde persoon verdacht geworden? Zou je die verdachte toch nog kunnen uitsluiten, zo nee, waarom niet? Soms zorgt je tegenspraak er juist voor dat een verdachte nog veel verdachter wordt, juist omdat je extra je best doet om hem uit te sluiten. Dat is ook een resultaat.’
Scherpe vragen
Wat heeft de tegenspraak opgeleverd? Bollen: ‘Dat is lastig te zeggen. Cijfers waaruit blijkt wat het precies heeft opgeleverd, zijn er niet. Het oplospercentage is niet scherp gedaald. Maar veel teamleiders zeggen dat ze er baat bij hebben. Dat wordt ondersteund met onderzoek van de universiteit Nijmegen. Tegenspraak is onderdeel van een andere cultuur waarin opener over dilemma’s en beslissingen wordt gesproken. De kans op tunnelvisie is geslonken. Alleen al de wetenschap van teamleiders dat er tegensprekers zijn, en dat ze scherpe vragen kunnen verwachten over de motieven van bepaalde beslissingen, kan helpen. Met enige regelmaat ga ik ook naar een rechtszaak. Dan luister ik waar de advocaat mee komt. Zijn het nieuwe inzichten? Of zaken waar wij het met de teamleider ook over hebben gehad? Meestal word ik gerustgesteld en hoor ik weinig nieuws.’
Meer lezen over tegenspraak?
- Leren van de politie 1: hoe word je tegenspreker?
- Tegenspraak is rijden met een veiligheidsriem
- Leren van de luchtvaart
