Niemand durft nog te zeggen wanneer dit gebeurt en op welke manier. Wel zeker is dat we tegen die tijd behoorlijk wat hebben geleerd. Drie hoogleraren geven alvast een eerste aanzet.
ALFRED KLEINKNECHT
Hoogleraar Economie van Innovatie aan de TU Delft en Sorbonne, Parijs
‘Tegen de calvinistische ethiek in'
Over de toekomst
"Er zijn twee mogelijke scenario's. Of het valt uiteindelijk reuze mee. Dan gaat de AEX over een half jaar weer richting de 400 punten. Of het probleem is meer structureel, met name Amerika zal dan een lange periode van recessie meemaken en er zal geen direct herstel komen. Dan is een herstructurering noodzakelijk. Voor Europa kunnen de gevolgen meevallen. In Duitsland en Nederland is er alleen teveel gespaard de laatste jaren, en er zijn te hoge exportoverschotten. Dat kan lastig worden indien Amerika straks minder kan importeren en meer moet exporteren."
Over de doorgeprikte luchtbel
"Een belangrijk opgedaan inzicht is dat je van geld niet nog meer geld kunt maken. Waarde wordt gecreëerd door iets nuttigs te maken. Dat is een pijnlijk inzicht voor de Verenigde Staten, die te maken hebben met een fors krimpende financiële sector. Dat men een illusie rijker is, is een positief punt. Tenzij een nieuwe luchtbel wordt gecreëerd. De signalen zijn goed; de rente is laag, geld is goedkoop en de staatsschuld wordt steeds hoger. Wat mijn neoliberale vakgenoten nu leren is dat markten donders goed gereguleerd moeten worden. In de jaren ´80 en ´90 werd gezegd dat de markt zich nooit kon vergissen; de overheid moest vooral terugtreden. Er moest van alles worden geliberaliseerd, geprivatiseerd en gedereguleerd. Die euforie is gaan liggen. Er komt nu ruimte om genuanceerder naar de verhouding tussen markt en overheid te kijken. Het is overigens de vraag of nieuwe regelgeving perspectief biedt Het gevaar is dat juristen de boel bezetten en dusdanig dichtregelen dat ze daar een levenslange broodwinning aan overhouden. De Sarbanes-Oxley Act uit 2002 in de VS is daar een afschrikwekkend voorbeeld van. Dat was een (juridische) reactie op de schandalen rond Enron en Ahold."
Over de herstelde balans
"Deze crisis dwingt ons zaken fundamenteel te veranderen. Zo zal er vroeger of later een einde moeten komen aan het excessieve importoverschot en het overmatig consumeren in Amerika. De handelsbalansen moeten weer wat evenwichtiger worden. De Amerikaanse economie kan zo niet verder. Rond zeven procent van het nationaal product was hun jaarlijkse netto importoverschot. Dat moet worden gefinancierd, vandaar die enorme schuldenberg. De Amerikanen zullen de komende jaren meer moeten sparen, minder importeren en meer exporteren. Dat is in Europa vooral een probleem voor Nederland en Duitsland met hun excessieve export- en spaaroverschotten; een verzwakkende dollar zal hier wel een ommekeer forceren. Wil je dan een groeivertraging voorkomen, dan is een krachtig binnenlands bestedingsprogramma nodig. Ik stel voor om alle subsidies op besparingen te schrappen. Dus weg met het spaarloon en gesubsidieerd pensioensparen. Gij zult spenderen! Dat gaat tegen de Nederlandse calvinistische ethiek in, maar het roer moet wel degelijk om."
ARJAN VAN WITTELOOSTUIJN
Hoogleraar Economie aan de Universiteit van Antwerpen, hoogleraar Institutionele Economie aan de Universiteit van Utrecht en hoogleraar Bedrijfsstrategie aan de University of Durham
"Het einde van korte termijnshebzucht"
Over de toekomst
"Iedereen die zegt te weten wanneer het beter zal gaan, liegt. Deze crisis is uniek om drie redenen. Ten eerste is de aanleiding bijzonder, een bankencrisis op deze schaal is sinds de jaren '30 niet voorgekomen. Ten tweede is de wereldeconomie tegenwoordig volledig met elkaar verweven. Niet één land, maar iedereen zit in zak en as. Ten derde is de economische structuur tegenwoordig veel flexibeler, dankzij de ICT-revolutie, waardoor deze snel kan wegglijden. Hierdoor kan deze crisis wel eens zeer lang gaan duren."
Over de kortetermijnshebzucht
"De kortetermijnshebzucht zal verdwijnen. Het kapitalistische systeem had jarenlang een grote weeffout. Reagan en Thatcher verklaarden de markt heilig en gaven privatisering en deregulering voorrang. Daarnaast ging aandeelhouderswaarde steeds meer centraal staan. Dit zorgde voor teveel vrijheid, waardoor men vooral geld ging scheppen op de korte termijn. Een economie van hebzucht dus. Zaken rond Enron en Ahold waren signalen die als rode vlag hadden moeten dienen. Het economische systeem zal nu moeten worden hervormd, vanaf de tekentafel. Zeker is dat bepaalde vrijheden aan banden moeten worden gelegd. Er zal meer regulering komen en het beloningsbeleid moet op de schop. Niet alleen in de financiële wereld trouwens, overal. Dit is een kans om het economische systeem een noodzakelijke hervorming te geven. Het liefst gebeurt dit mondiaal, waarbij open vormen van beloningen worden afgeschaft. Managers moeten gelijk worden gesteld aan topambtenaren en dus vaste salarissen krijgen, waarbij het huidige flexibele prestatieloon achterwege blijft. Die roepen alleen maar pervers gedrag op."
Over de kansen voor duurzaamheid
"De ecologische crisis vind ik uiteindelijk veel belangrijker. Het voordeel van de financiële crisis is dat we nu al prudenter omgaan met het milieu. Het kan dus worden aangegrepen om de economie te verduurzamen. Als er toch stimulatieplannen moeten komen, doe het dan door te investeren in bijvoorbeeld schone energie. De honderden miljarden die in de auto-industrie worden gepompt, kunnen worden gebruikt als grootschalige investeringen op het gebied van duurzaamheid. Om dit te bereiken zal de politieke leiding het voortouw moeten nemen. Eerst de nationale leiders, het liefst binnen Europees verband en hopelijk in overleg met de Verenigde Staten. De anderen volgen dan vanzelf. Wat trouwens nog niet duidelijk is, is de dynamiek van Barack Obama. Hij zegt dingen die rieken naar protectionisme en dat is een slecht teken. Hoe dan ook, kansen als deze waren er altijd al natuurlijk, maar dit soort structurele hervormingen vergen drastische maatregelen en daarvoor is meestal een crisis nodig. Als de maatregelen nu niet worden genomen, zal de ecologische ramp alles overschaduwen."
JAAP KOELEWIJN
Hoogleraar corporate finance aan Nyenrode Business Universiteit, lector corporate governance aan de hogeschool Inholland en zelfstandig financieel adviseur
"Verantwoordelijkheid terug bij bedrijven
Over de toekomst
"Er is nog een lange weg te gaan. Het onderlinge wantrouwen bij banken is nog niet verdwenen en de bereidheid van de consument om geld uit te geven en van bedrijven om te investeren is laag. Pas als er weer voldoende krediet wordt verleend, zal de groei weer aantrekken. Wat je wel ziet is dat verschillende bedrijven nog veel cash hebben. ASML heeft bijvoorbeeld nog één miljard euro op de balans staan. Ik sluit dus niet uit dat áls het eenmaal weer beter gaat, de economie weer snel bijdraait."
Over de verantwoordelijkheid bij bedrijven
"Het kapitalisme is niet stabiel, er zijn altijd grote schokken naar boven en beneden geweest. Wat nu blijkt is dat goede ‘checks and balances' ontbreken. We hebben geleerd dat daarover goed moet worden nagedacht. Meer regels is niet direct goed, die worden toch ontdoken. Regels van buitenaf zijn ook niet direct goed, daarmee houd je het niet beter onder controle. Mensen moeten niet zomaar gedragsregels worden opgelegd door externe partijen of overheden. Organisaties moeten zelf tot op het hoogst mogelijke niveau gaan nadenken over hoe zij risico willen nemen en hoe ze omgaan met concurrenten die agressiever zijn dan zij. Er moet gewerkt worden aan verbeterd intern toezicht bij bedrijven. Er moeten meer partijen zijn binnen bedrijven en organisaties die zorgen dat ze op eigen kracht toezicht houden. Niet met 20 wetboeken in de hand, maar met duidelijke regels. De verantwoordelijkheid moet weer terug worden gelegd bij de bedrijven. Zij moeten controlemechanismes inbouwen die verder gaan dan de bestaande regels. "
Over de verantwoordelijkheid van toezichthouders
"Een ander inzicht is dat toezichthouders moeten weten dat er gevolgen zijn als ze falen. De Raad van Commissarissen moet in de toekomst meer de macht nemen. In de maatschappelijke discussie kom je er nu nog redelijk mee weg als je grote fouten maakt, maar dat zal gaan veranderen. Commissarissen moeten zich ook afvragen: willen wij die vent hebben die een miljoen, wat bonussen en mooie vertrekregelingen eist? Een commissariaat mag geen vrijblijvend baantje meer zijn, waarbij je een uurtje reserveert voor een vergadering. Commissarissen moeten actief betrokken zijn en kritische vragen blijven stellen. Zowel bij Ahold als bij ABN Amro zag je dat niemand durfde in te grijpen, en dan heb je een probleem."
