Ze is hoogleraar, veelgevraagd spreker, columnist en schrijver en was ook nog een paar jaar coach, voor ze besloot dat het allemaal wat veel begon te worden. Maar ja, sociaal psychologe Roos Vonk (50) wil dan ook heel graag de kloof overbruggen tussen wetenschap en praktijk. Daarom ook geeft zij zoveel lezingen; er is zoveel nuttige kennis te destilleren uit de psychologie dat het zonde is om die niet te delen met het grote publiek.
Voor welke kennis wordt u het meest gevraagd?
“Ik krijg veel aanvragen op het gebied van zelfkennis, authenticiteit, persoonlijke ontwikkeling en transformationeel leiderschap. Dat zijn de thema’s die spelen, net als weten wie je bent en je ego overwinnen.”
Wat is voor u transformationeel leiderschap?
“Dat je een rolmodel bent, integriteit uitstraalt, coachend leiding geeft, kritiek uitnodigt en mensen bindt aan de visie, zodat er teamspirit ontstaat. Het gaat om de persoon van de leider zelf. Ik geloof niet in trucendozen of lijstjes how to’s. Geen toolkit met kunstjes, maar juist: de onderliggende principes zo goed snappen dat je je eigen tools kunt creëren. Het gaat erom dat je als persoon het verschil kunt maken door wie jij bent. Een beetje het Obama-gevoel. Hij geeft mensen het gevoel dat alles mogelijk is, het is niet iemand die zich boven iedereen verheven voelt, zoals narcist Berlusconi, maar juist iemand die het gevoel geeft: ik kan ook iets bijdragen, ik heb iets te bieden.”
Kun je die vorm van leiderschap leren?
“Niet als je kunstjes of trucjes wilt. Dat is een bekende valkuil: managers die wat technieken willen leren zodat ze meer impact hebben en iedereen hen geweldig gaat vinden. Maar dan is het ego de drijfveer en wordt het dus niets. Het wordt pas iets als je boven je ego kunt uitstijgen. Impact begint aan de binnenkant.”
Waarom kiezen we in crisistijden als deze altijd voor mannelijke leiders met een groot ego?
“Het oergevoel is dat het de man is die ons in tijden van nood uit de brand kan helpen. Uit onderzoek van Janka Stoker blijkt dat we eerder vrouwelijke leiders kiezen als we denken dat een crisis intern is. We denken nu dus kennelijk dat de huidige crisis niet onze schuld is. Het is een soort zelfbeschermingsmechanisme. Wij hebben het allemaal niet zelf gedaan: het is de crisis. Het zou veel beter zijn om te zien dat het juist van binnen komt, door een te sterke focus op kortetermijnresultaten en aandeelhouders, en dat wij een ander soort leiders nodig hebben om te voorkomen dat het weer gebeurt.”
Zo’n 10 jaar geleden deed Roos Vonk onderzoek over de effecten van slijmen, waaruit bleek dat slijmgedrag vooral wordt herkend als het gericht is op een ander. Zijn mensen zelf de ‘beslijmde’, dan vinden ze de slijmerd vooral aardig en dichten ze hem vaker oprechte bedoelingen en veel mensenkennis toe. Dit beïnvloedt ook hun gedrag: leidinggevenden geven slijmerds meer salaris, en klanten kopen meer van een slijmerd. Hierdoor kwam Vonk op het idee dat het menselijk ego een zeer krachtige drijfveer is; dat het een heldere waarneming van anderen in de weg staat, maar ook onze zelfkennis en zelfontwikkeling belemmert. Dit is de leidraad geworden in haar toegepaste werk.
Om mensen te inspireren, stelt ze hen de vraag: “Stel, je bent waardevol; dat is geregeld. Dat hoef je niemand meer te bewijzen, het is voor iedereen duidelijk, ook voor jezelf. Je kunt ontspannen, je ego kan achteroverleunen. Wat wordt er dán belangrijk? Waar wil je je voor inzetten, wat wil je betekenen in de wereld?” Dit zijn vragen die mensen uitnodigen hun ego te overstijgen. En dat is het wezenskenmerk van authenticiteit: trans-ego.“Als vrouw heb je het wat moeilijker, denk ik, omdat je altijd bezig bent met aardig willen zijn en tegelijk ook serieus genomen wil worden. Dat is altijd een spanningsveld. Vrouwen hebben meer last van emotionele incontinentie, gooien gewoon hun gevoel eruit. Ik ervaar zelf trouwens niet dat toehoorders twijfelen aan mijn deskundigheid omdat ik een vrouw ben. Maar ik kom natuurlijk binnen als de hoogleraar, dat scheelt.”
Ziet u uzelf als goeroe of managementexpert?
“Nee, zeg. Ik word wel veel gevraagd door leiders en begeleiders zoals coaches, docenten of hr-professionals. Het is wel mijn bedoeling om hen verlichting te brengen door te wijzen op hun duistere kant en hun menselijke zwakheden.”
Wat wilt u hen zo graag leren of meegeven?
“Dat je als manager gaat snappen dat het niet over jou gaat. Uit onderzoek blijkt dat macht, of je nu wilt of niet, altijd een loopje met je neemt. Je gaat dan vanzelf denken dat je beter bent dan anderen. Ik wil laten zien dat alles wat we uit de psychologie weten over ons gedrag of ons zelfbeeld zeer menselijk is en dus op iedereen van toepassing. Zo hoop ik dat mensen aspecten bij zichzelf signaleren. Ik geloof niet dat we zomaar een knop kunnen omzetten. Veel processen zijn ingebakken. Maar als je bewustzijn ontwikkelt en het zelf leert opmerken als bijvoorbeeld je ego aan de touwtjes trekt, creëer je wel keuzevrijheid en emotionele volwassenheid.”
Wat versta jij eigenlijk onder het ego?
“Ik bedoel daarmee het stukje dat wij allemaal in ons hebben, dat zegt: ik wil ertoe doen, ik wil serieus genomen worden. Dat hebben we allemaal in meer of mindere mate. Dat is menselijk en ook helemaal niet erg, maar als dat geluid je overheersende drijfveer is, staat het ontwikkeling en relaties met anderen in de weg. Die kennis zou onderdeel van managementopleidingen moeten zijn.”
Ondanks alle beschikbare kennis, zien we weinig inspirerende leiders. Hoe verklaar jij dat?
“Het grote probleem in onze samenleving is dat alles te groot en onoverzichtelijk is geworden. De actie van Youp van ’t Hek rond de klantenservice van T-Mobile is een goed voorbeeld. Het is echt niet de bedoeling van dat bedrijf geweest om een muur op te werpen of slechte service te leveren. De oorzaak is een andere. Mensen hebben de hele evolutie geleefd in kleine groepen van ongeveer 50 man. In die groep deden ze alles. Dat waren in feite zelfsturende teams. Je zag altijd waar iemand mee bezig was en kon ook makkelijk overleggen en corrigeren. Ons brein is ingesteld op samenwerking in zulke groepen met veel persoonlijk contact. Nu wordt alles alsmaar groter. Zo groot dat niemand meer snapt wat-ie aan het doen is. Zo ontstaan eigenlijk alle grote problemen, zoals de klimaatcrisis of de vleesindustrie, iedereen wijst naar elkaar en zegt: kan ik er wat aan doen? Vodafone stuurde me net een zogenaamd attent sms’je omdat ik jarig ben, maar als je ze wilt bellen zit je een kwartier in de wacht en daarna wordt de verbinding verbroken. Dat is toch erg? En dat komt heus niet omdat er iemand zit die lekker klanten wil pesten. Het is hun boven het hoofd gegroeid. De oplossing is dus ook teruggaan naar kleinere bedrijven waar iedereen alles doet. Ik heb een vriendin die voor al haar klussen alleen jonge en kleine bedrijven inhuurt omdat de mensen daar precies weten wie je bent. Dat is waar we naartoe moeten.”
Curriculum vitae
| 1960 | geboren te Leiden, middelbare school te Wageningen |
| 1986 | doctoraal sociale psychologie, Universiteit Leiden |
| 1990 | promotie Universiteit Leiden |
| 1990 | post-doc onderzoeker Radboud Universiteit Nijmegen |
| 1992 | universitair docent Universiteit Leiden |
| 1998 | universitair hoofddocent Universiteit Leiden |
| 1999 | hoogleraar Radboud Universiteit Nijmegen |
| 2002 | oratie De waarnemer waargenomen |
| 2003 | oprichting coachings/trainings/adviesbureau Vonk-Zelfbepaling |
Belangrijkste publicaties
| 1998 | De eerste indruk |
| 1999 | Cognitieve sociale psychologie |
| 2006 | Inleiding in de sociale psychologie |
| 2009 | Ego’s en andere ongemakken |
| vanaf 2004 | columnist voor Psychologie Magazine |
| vanaf 2007 | columnist voor Intermediair |
