Nederland had jaren last van hoogbouwfobie, maar inmiddels zijn imagobewuste bedrijven en stadsyuppen om. Ondanks de ramp in New York gaat Nederland de komende jaren de hoogte in. Tenzij een recessie roet in het eten gooit.
Binnen een dag na de verschrikkelijke aanslag op het World Trade Centre kwamen de eerste vragen los: hoe moet het verder met de hoogbouw in Nederland? Durft er straks nog iemand te werken op meer dan honderd meter hoogte? Wil er nog iemand een appartement op de vijftigste verdieping van een woontoren kopen?
De vernietiging van Manhattans stalen reuzen komt op een moment dat hoogbouw in Nederland een reusachtige groei doormaakt. Anno 2001 zijn er twintig torens van minstens honderd meter in aanbouw, ontwikkeling of planning. Nu is de Delftse Poort (Nationale Nederlanden) in Rotterdam met 151 meter 's lands hoogste gebouw, maar niet lang meer. In 2004 krijgt, als de plannen doorgaan, Zoetermeer zijn Hollandse Meester. Een kantoorgebouw van 168 meter. Dan hebben we het nog niet gehad over de Luxortoren, die de nieuwe blikvanger moet worden aan de Rotterdamse Coolsingel. Met een top van 185 meter is dit het hoogste gebouw dat thans serieus in ontwikkeling is.
Niet alleen kantoren schieten massaal de honderd-metergrens voorbij. Ook de woontoren maakt furore. Nu al staan in de top 20 van 'Nederlands hoogste' vijf woontorens, waarvan er vier meer dan honderd meter meten. De ranke, modieuze gebouwen oefenen een magnetische aantrekkingskracht uit op stadsyuppen en welgestelde senioren. Zij bevolken de Rotterdamse Weenatoren (106 meter) en Schielandtoren (101 meter). In 2003 krijgt Tilburg zijn Westpoint, die met 135 meter de hoogste woontoren in het land wordt.
De doorbraak van de wolkenkrabber heeft lang geduurd. Op de wereldranglijst van hoge gebouwen schommelt Nederland in de onderste regionen. De Delftse Poort staat op de 270e plaats. In de rankings van 'hoge steden' staat Rotterdam op 78. We blijven vér achter Honolulu en Atlanta, nog verder achter Sjanghai en Kuala Lumpur.
Die achterstand komt niet door onze drassige grond. Met moderne boorpaaltechnieken kunnen we best een toren van 300 meter overeind houden. De reden ligt dichter bij huis: hoogbouw is prijzig. Investeren in een wolkenkrabber is risky business. Het bouwen van de hoogste etages is onevenredig veel duurder dan bouwen op het maaiveld. Een toren neerzetten loont pas als de grondprijs hoog genoeg is. En die grondprijs wordt pas hoog als elk bedrijf zich op dezelfde vierkante kilometer wil vestigen. Zoals in Manhattan. De kans is groot dat de verwoeste Twin Towers weer in volle glorie worden hersteld. Niet alleen om emotionele redenen: de grondprijs in dat stukje van Manhattan is zo hoog, dat er weinig keuze overblijft.
Mijden
Nederland ontbeert van oudsher 'central business districts' als in Manhattan, Frankfurt of Canary Wharf. Onze multinationals en zakelijk dienstverleners kruipen niet knus bijeen, maar lijken elkaar juist te mijden. Unilever en Shell in Rotterdam, de Rabobank in Utrecht, ING in Amsterdam. Het hoeft zelfs niet de Randstad te zijn: het ABP en DSM nestelen in Heerlen, Interpolis in Tilburg en Achmea in Leeuwarden. De keus voor een vestigingsplek lijkt meer af te hangen van de persoonlijke voorkeur van de raad van bestuur, dan van de dwingende noodzaak om ergens te zijn. En als je je zo verspreidt, is er altijd wel plaats genoeg om laag te blijven.
Toch keert het tij onmiskenbaar. Sinds 1990 zijn in Rotterdam tien flats van meer dan honderd meter neergezet. Den Haag kreeg zijn Resident, een nieuw stukje centrum met hoge gebouwen dicht op elkaar gepakt – tot dan toe uniek in Nederland. Ook Amsterdam doet mee, met de Rembrandttoren als een-na-hoogste van het land en het nieuwe ABN Amro-kwartier aan de Zuidas op nummer negen. Zelfs in de provincie gaat het de lucht in. Het Interpolis-hoofdkantoor in Tilburg meet 92 meter. Eind dit jaar gaat het nieuwe hoofdkantoor van Achmea in Leeuwarden open: 115 meter.
De Nota's ruimtelijke ordening beginnen hun sporen na te laten: bedrijven mogen niet zomaar meer de polder bebouwen, ze moeten in de stad. Liefst in de buurt van een treinstation. De noodzakelijke verdichting komt eindelijk goed op dreef. De grond is zo langzamerhand duur genoeg om hoogbouw lonend te maken.
Imago
Minstens zo bepalend voor de groei van de Netherrise is het verbeterde imago van hoogbouw. Hoogbouw straalt succes, zelfvertrouwen en macht uit. In Amerika hebben ze zich daar nooit voor geschaamd. Het ruim vierhonderd meter hoge WTC was een trots symbool van zegevierend kapitalisme en vertrouwen in de toekomst. In Nederland kon een plan voor een robuuste toren daarentegen rekenen op zuinige gezichten van werknemers, aandeelhouders en beleggers. Een prestigieus kantoor? Wat zouden de klanten daar wel niet van denken? In het mondiale zakenspel kan penny wise echter wel eens uitlopen op pound foolish. Er gaan zelfs geruchten dat deals met buitenlandse partijen zijn stukgelopen op de schamele onderkomens van de Nederlandse bedrijven. Boonstra wist wat hij deed, toen hij de Philips headquarters uit het provinciale Eindhoven naar de Rembrandttoren in Amsterdam verhuisde.
Vooral financieel dienstverleners gaan een voor een om. Zij kunnen zich nu eenmaal niet profileren met zichtbare producten. Olie en waspoeder zijn tastbaar, verzekeringen en beleggingsfondsen niet. Als ze tóch gezien willen worden, moeten ze dat letterlijk doen: in een indrukwekkend hoog gebouw.
Ook hoge woningbouw ontdoet zich langzaam maar zeker van zijn belabberde imago. De woontorens van vandaag hebben niets te maken met de troosteloze galerijflats uit de jaren zestig en zeventig. De bewoners van deze nieuwe torens zijn niet de lagere middenklassegezinnen, maar welgestelde jongeren en senioren. Zij zijn bereid om minstens een miljoen gulden neer te tellen voor een fraaie studio.
Op een pijnlijke manier heeft 11 september de keerzijde van de medaille laten zien. De symboliek maakt de wolkenkrabber aantrekkelijk, maar ook kwetsbaar. Hoe meer het bouwwerk uitstraalt, hoe meer het te verliezen heeft. Het is de vraag of de populariteit van het hoge kantoor na de aanslag op het WTC gaat dalen. Dat zou grote gevolgen hebben voor de projectontwikkelaars en vastgoedbeheerders van de toekomstige wolkenkrabbers. Het verhuren of verkopen van wolkenkrabberetages is een proces van een lange adem. Omdat het gebouw in één keer op de markt komt, moet de eigenaar jaren van tevoren verzekerd zijn van voldoende animo. Om ook de lagere verdiepingen aantrekkelijk te maken, investeren zij graag in een bijzonder gebouw. De geplande Luxortoren, Corsotoren en Hollandse Meester springen in het oog door hun opvallende vormgeving. In een toren met zo'n exclusieve uitstraling móét je zitten, al is het op etage drie. Tenminste, dat was de wet voor 11 september.
Bedrijven als Willemsen Minderman, Bouwfonds Vastgoedontwikkeling en Fortis Vastgoed hebben inmiddels flink in de toekomstige torens geïnvesteerd. Van een aantal van de geplande torens, zoals de Hollandse Meester en de Luxortoren, is het nog niet zeker of de bouw doorgaat. Dat zal voor een belangrijk deel afhangen van het feit of er genoeg huurders op afkomen. Hetzelfde risico lopen de eigenaren van hoge woontorens. De bouw van 's lands hoogste woontoren Westpoint is inmiddels gestart, maar nog niet alle appartementen zijn verkocht.
Paniek
In hoogbouw-kantoorland lijkt van paniek echter geen sprake. Bij Hal Investments kwam iedereen de dag na de aanslag gewoon naar het werk. Hal Investments bezit de bovenste drie etages van het Rotterdamse Millennium-gebouw, 131 meter hoog. Angst voor een aanslag is er niet, wel beseffen de medewerkers dat ze kwetsbaar zijn voor ongelukken met vliegtuigen of helikopters. “Traumahelikopters,” aldus een medewerker, “vliegen af en toe onder onze ooghoogte tussen de Delftse Poort en Millennium door.”
Hal Investments kijkt nog eens goed naar de veiligheidsprocedures en ontruimingstijd van het gebouw. Datzelfde doet bureau Zonneveld, tekenaar van de constructie van de Luxortoren. Het bureau gaat nog eens kijken of trappen breed genoeg en goed bereikbaar zijn. Van afblazen van de bouw is echter geen sprake.
De hoogbouwbewoners houden eveneens het hoofd koel. Een koper van een appartement in Westpoint, op ruim 100 meter hoogte, peinst er niet over om zijn besluit terug te draaien: “De kans dat zo'n aanslag hier gebeurt, is nihil,” stelt hij nuchter. Ook betrokken makelaar Meeus meldt dat hij na de aanslag 'geen enkele reactie' heeft gehad. Niemand heeft van de (voorgenomen) koop afgezien.
De Hollandse nuchterheid lijkt te zegevieren. En dat is terecht, vindt Jan Klerks van de Stichting Hoogbouw. “Het WTC symboliseerde álles waar kapitalistisch Amerika voor staat. In Nederland heb je geen enkel gebouw met zo'n symboolfunctie. Als iemand Rotterdam in het hart wil raken, moet hij de Erasmusbrug aanvallen, niet de Delftse Poort.”
Voor de hoogbouw in ons land heeft deze aanslag op lange termijn geen enkel gevolg, verwacht Klerks. Áls er al een dreiging komt voor hoogbouw, dan komt deze waarschijnlijk vanuit een andere hoek. Niet uit angst voor aanslagen, maar voor een inzakkende economie. Voor de ramp waarschuwde de NVB, de vereniging voor projectontwikkelaars, al dat er te veel wordt ontwikkeld, omdat de economie over zijn hoogtepunt heen is. De nasleep van de aanslag zal de neerwaartse spiraal mogelijk versnellen.
Slechts één hoogbouwplan heeft mogelijk direct last van de ramp in Amerika. Dat is de Parkhaven Tower, ook wel luisterend naar de naam Amazing Tower. Deze wolkenkrabber moet pal naast de Euromast in Rotterdam verrijzen en is Nederlands stoutste plan voor hoog wonen. De Tower gaat mogelijk 392 meter meten, bijna zo veel als de vernietigde Twin Towers. In één klap zou het daarmee het hoogste gebouw van Europa zijn. Het plan ligt nog op de tekentafels. De initiatiefnemers waren net bezig om de nog aarzelende gemeente Rotterdam enthousiast te maken. Het lijkt geen beste timing om deze campagne in volle vaart voort te zetten. Maar zelfs over de haalbaarheid van dit plan blijft Klerks optimistisch: “De bouw van de Parkhaven Tower begint op zijn vroegst in 2005. Dan zijn de sentimenten over deze gebeurtenis al lang weer verdwenen.”
De 10 hoogste van Nederland
1 Gebouw Delftse Poort 151 meter Rotterdam 1991 kantoor
2 Rembrandttoren 135 Amsterdam 1995 kantoor
3 Millennium 131 Rotterdam 2000 kantoor
4 World Port Center 124 Rotterdam 2000 kantoor
5 Complex Hoboken,
Erasmus Universiteit 114 Rotterdam 1969 universiteitsgebouw
6 Domtoren 112 Utrecht 1382 kerk
7 Nieuwe Kerk 109 Delft 1496 kerk
8 Weenatoren 106 Rotterdam 1990 woontoren
9 ABN Amro 105 Amsterdam 1999 kantoor
10 Provinciehuis Noord-Brabant 104 Den Bosch 1972 kantoor
In aanbouw of in aantocht
1 Luxortoren 185 Rotterdam gereed in 2005 kantoor
2 De Hollandse Meester 168 Zoetermeer gereed in 2004 kantoor
3 Eurobuilding 154 Rotterdam plan start bouw 2002 kantoor
4 Arena Boulevard 150 Amsterdam plan start bouw 2002 woontoren
5 Corsotoren 150 Rotterdam start bouw onbekend mix
6 Hoftoren 142 Den Haag gereed in 2002 kantoor
7 Westpoint 135 Tilburg gereed in 2003 woontoren
8 Wijnhavenkwartier 133 Den Haag gereed in 2012 mix
9 Montevideo/De Rotterdam 126 Rotterdam plan start bouw 2004 mix
10 De Mondriaantoren 119 Amsterdam gereed in 2002 kantoor
De hoogste ter wereld
1 Petronas Towers 452 Kuala Lumpur, Maleisië
2 Sears Towers 442 Chicago, VS
3 Jin Mao Building 421 Sjanghai, China
4 CITIC Plaza 391 Guangzhou, China
5 Shun Hing Square 384 Shenzhen, China
Het World Trade Center stond op de 4e plaats. De torens waren 415 en 417 meter hoog
