‘Waar was u toen u hoorde dat Lehman Brothers omviel?' De schok dendert nog na van de gebeurtenissen in september, toen het mondiale bankenstelsel als Twin Towers in elkaar dreigde te storten. Wat ging er nou eigenlijk mis en hoe gaat het verder?
Hoe kun je een hypotheek willen verkopen aan iemand zonder inkomsten?
De beschuldigende vinger gaat naar de hypotheekverkopers in de Verenigde Staten met hun onverantwoorde subprime's die het financiële stelsel hebben ontwricht. De verkopers wassen hun handen in onschuld. We zijn toch allemaal bezig met innovatie?
Een voorbeeld van innovatie is als nieuwe markten worden aangeboord. De nieuwe markt in dit geval waren Amerikanen die normaal niet snel, bij gebrek aan vaste baan of spaargeld, voor een hypotheek in aanmerking zouden komen. Verzin een truc om ze wél een hypotheek te verkopen, en je hebt innovatie.
Zo ontstonden de zogeheten liar's loans. De Amerikanen hoefden geen salarisstrookje te laten zien, mochten desnoods over hun inkomsten liegen, kregen hun hypotheek en kochten hun huis. Onderdeel van het innovatieve hypotheekproduct was de lage beginrente. De huizenprijzen zouden immers toch wel stijgen, waarna de lening kon worden geherfinancierd.
Veel hypotheekverstrekkers verkochten de leningen door als schuldpapier. Ze liepen zelf weinig risico. Integendeel, ze verdienden bij elke verkochte hypotheek commissie. Het loon van de innovatie.
Welke belegger laat zich slechte leningen aansmeren?
Het afgelopen decennium is de financiële wereld in de ban van, zoals wordt genoemd, ‘innovatieve financieringstechnieken'. Nog meer innovatie dus. Een van de meest in het oog springende technieken is effectisering (of met een andere woord securitisatie): het bundelen van schuldpapier en doorverkopen aan beleggers. Dat gebeurt niet alleen met hypotheken. Als u in een groot bedrijf werkt, bestaat bijvoorbeeld de kans dat uw activiteiten worden gefinancierd doordat de facturen van uw bedrijf, gebundeld, als onderpand dienen voor effectisering.
Het is een slimme financieringstechniek. Met over het algemeen een stabiele rente. Door de bundeling worden de risico's gespreid. Van elk pakket kan een risicoanalyse worden gemaakt. Bij pakketten met meer risico, moet een hogere prijs worden betaald. Maar kunnen de opbrengsten groter zijn.
Je kunt nog meer met die pakketten. Bijvoorbeeld opknippen en in nieuwe combinaties doorverkopen, waarbij de risico's worden gemengd. Met computerprogramma's wordt het ideale risicoprofiel, gekoppeld aan de juiste prijs, berekend. Hier is het dat de beleggers (zoals banken en pensioenfondsen) zich in de luren hebben laten leggen. Ze kochten gecompliceerd in elkaar zittende investeringsproducten met precies door de computer berekende risico's. Het leek wel exacte wetenschap. Er werd nauwelijks meer gekeken naar de onderliggende waarden. De pakketten en berekeningen waren ook zo ingewikkeld, dat de waarden nauwelijks zichtbaar waren.
Maar de onderliggende waarden waren niet altijd even waardevol. Bijvoorbeeld slechte hypotheken. Toen de rente steeg en de huizenprijzen begonnen te dalen, kwamen miljoenen huizenbezitters in de problemen.
Waren die beleggers nou echt zo dom?
Er speelde nog meer mee. Beleggers waren gewend om zwaar te leunen op de rating agencies, de kredietbeoordelaars van Moody's, Standard & Poor's en Fitch. Zij lichten banken en fondsen door en geven rapportcijfers zoals Aaa of B+. Voor risicomanagers bij beleggingsinstellingen misschien een iets te makkelijke manier om hun eigen verantwoordelijkheden af te schuiven.
De raters zijn afgelopen maanden namelijk in opspraak geraakt. Ze werken niet alleen als de externe ‘meteropnemer' voor bedrijven, maar ze zijn ook actief als adviseur. Bijvoorbeeld bij het samenstellen van de gecompliceerde financieringen. Ze hadden veel te makkelijk hun a-tjes op de slechte hypotheekpakketten geplakt.
Dat veel hypotheken onderuit gaan, levert overigens op zichzelf nog geen kredietcrisis op. Banken die geld beleggen in leningpakketten, hebben nog altijd onderpand. De subprime-hypotheken hadden kunnen worden gesaneerd. Het zou verlies hebben opgeleverd, maar dat was te dragen geweest. De bankensector heeft ongekend diepe zakken.
Alleen niet diep genoeg voor een vertrouwenscrisis.
Hoe kan een bank 4 miljard dollar winst maken en driekwart jaar later omvallen?
In 2007 maakte Lehman Brothers 4 miljard winst op een omzet van 59 miljard dollar. Op 15 september 2008 vroeg het bedrijf uitstel van betaling aan. Volgens eigen opgaaf had het bezittingen ter waarde van 639 miljard dollar en een schuld van 613 miljard. Maar de bezittingen zaten voor een belangrijk deel vast in beleggingen in bedrijven en vastgoed.
De betalingsproblemen bij Lehman waren de opmaat voor een week waarin een complete financiële sector, die van de effectenbanken, zou verdwijnen. Ruim een half jaar geleden bestond de sector nog uit vijf grote Amerikaanse banken met bijna 200.000 werknemers. Bear Stearns werd al in maart overgenomen. Tegelijk met Lehmans surseance gebeurde hetzelfde met Merrill Lynch. Daarna werden Morgan Stanley en Goldman Sachs omgevormd tot ‘gewone' bank en deels overgenomen.
Effectenbanken zijn eigenlijk geen bank. Ze accepteren geen spaargeld. Het lijken meer uit de kluiten gewassen vermogensbeheerders en financieringsspecialisten. Daarbij handelden ze ook voor eigen rekening. Bij de transacties die ze doen, wordt vaak met geleend geld ‘meegelopen'. Zo kunnen ze niet alleen opbrengsten genereren maar vaak ook koersen beïnvloeden.
Bij banken zoals Lehman is het eigen vermogen vaak niet meer dan een procent of 10 van het totaalbedrag dat omgaat. Een veel groter bedrag, misschien de helft, bestaat uit kortlopende leningen (bijvoorbeeld eendagsleningen). De rest zijn langlopende kredieten.
Toen steeds meer slechte (subprime-)leningen opdoken, ontstond onzekerheid in de markt. Banken wisten niet van elkaar hoe goed of slecht ze er voor stonden. Ze durfden elkaar niet meer te vertrouwen en leenden geen geld meer uit. Voor effectenbanken droogden de bronnen voor de dagleningen op, terwijl ze nog wel betalingsverplichtingen hadden. Zo kwamen de betalingsmoeilijkheden snel dichtbij.
Hoe dicht zijn we bij de afgrond geweest?
In het mondiale handelsverkeer gaan dagelijks vele miljarden om die banken en andere financiële instellingen aan elkaar uitlenen voor allerlei transacties. Door de slechte leningen kwam er zand in deze enorme machine. Toen banken gingen omvallen of moesten worden overgenomen, kelderde het vertrouwen verder. De beurskoersen van financiële instellingen kwamen in een vrije val.
Centrale banken over de hele wereld stelden goedkope kredieten beschikbaar, als olie om de machine weer op gang te brengen. Het mocht niet baten. Een paar dagen na Lehman en verzekeraar AIG stond Morgan Stanley op instorten. Wie zou volgen?
Op het moment dat de Amerikaanse minister van Financiën Henry Paulson op vrijdag 19 september ingreep, leek de crisis zich al bijna uit te breiden naar de algemene banken. Niet alleen in de VS maar ook in Europa en Azië werd aan sommige grote banken en verzekeraars getwijfeld. Dat zou zo maar een run op de bankkantoren hebben kunnen veroorzaakt (zoals een jaar geleden echt gebeurde bij Northern Rock in Engeland). Vergezeld van banksluitingen en paniek.
Dat banken onderling het vertrouwen kwijt zijn, is een probleem. Als het publiek zijn vertrouwen in banken verliest, is het een ramp.
Zijn die arme belastingbetalers in Amerika nu de klos?
Nadat de Amerikaanse centrale bank al vele miljarden aan leningen beschikbaar had gesteld en onder meer 85 miljard was neergelegd voor een controlerend belang in AIX, kwam Paulson met zijn plan om voor 700 miljard dollar aan slechte leningen op te kopen. Het totaalbedrag aan leningen en investeringen loopt in de richting van de 1 biljoen dollar, rond de 6 procent van het Amerikaanse bbp.
Zijn de belastingbetalers de klos? Het kan vervelend uitpakken, maar Paulson kon moeilijk anders. Als de financiële sector verder was weggegleden, waren de kosten veel hoger geweest.
Door zijn ingreep herstelde hij niet alleen (voorlopig) het vertrouwen. Hij stabiliseerde enigszins de huizenmarkt. Het bijkomende voordeel is dat de leningen die de overheid gaat opkopen, niet zo waardeloos zullen blijven als ze nu misschien zijn. Op een dag zullen ze doorverkocht kunnen worden. Ook het belang in AIG kan op een dag, misschien met winst, van de hand worden gedaan. De schade zou erg mee kunnen vallen.
Waarom leent mijn pensioenfonds aandelen uit?
De koersval van sommige banken werd versneld door short selling, de inmiddels op veel plaatsen verboden methode om te speculeren op lagere koersen. In Nederland vaardigde minister Bos van Financiën een verbod uit op naked short selling, het verkopen van effecten die je nog niet hebt, in de hoop ze als de koers omlaag gaat te kunnen terugkopen tegen een lagere prijs.
De effecten die voor short selling worden gebruikt, worden vaak gehuurd van pensioenfondsen. Veel pensioenfondsen hebben een apart bewaarbedrijf voor aandelen- en obligatieportefeuilles. Zij verdienen hun geld onder andere met dit soort verhuur. Maar tegelijk werken ze mee aan de waardevermindering van het belegd vermogen, zoals bijvoorbeeld bij de verliezen op Lehman Brothers.
Als volgend jaar de pensioenpremies omhoog moeten, komt dat mede door de kretietcrisis en indirect dus door het verhuren van aandelen. De pensioenfondsen moeten dat maar eens goed uitleggen. Pensioenfondsen die zwaar in pakketten met subprime-hypotheken hebben belegd, hebben toch al veel uit te leggen.
Wie betaalt de rekening van de crisis?
Er zijn verschillende ‘slachtoffers', en dan hebben we het niet over die werknemers van Lehman die u op het NOS Journaal met dozen naar de uitgang zag lopen. Zij zijn gewilde financiële professionals en hebben waarschijnlijk al lang weer werk.
Als een bankroet van Lehman wordt uitgesproken (wat het grootste faillissement uit de geschiedenis van de VS zou zijn) levert dat in ieder geval zware schade op voor aandeel- en obligatiehouders van deze bank. Vaak zijn dat andere banken, verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen. De verliezen voor Aegon worden bijvoorbeeld becijferd op 265 miljoen en voor Fortis op 137 miljoen euro.
Beleggers over de hele wereld hebben het afgelopen jaar slechte leningpakketten moeten afschrijven. De balansen zullen er aan het eind van het jaar een stuk minder florissant uitzien dan we de laatste jaren van bijvoorbeeld verzekeraars gewend zijn. Wat de pensioenfondsen betreft is het mogelijk dat de pensioenen volgend jaar niet voor inflatie kunnen worden gecorrigeerd. Uw pensioenpremie kan omhoog gaan.
Maar ook belastingbetalers zullen hun duit ongewenst in het zakje doen via de reddingsplannen waarmee verschillende overheden de sector steunen en, als de nood aan de man is, hun ‘eigen' financiële instellingen redden. Staatsfondsen uit opkomende landen zoals China en de Verenigde Arabische Emiraten hebben al tientallen miljarden geïnvesteerd in de financiële sector, mede om de problemen op de kredietmarkt te stabiliseren. Dat geld zijn ze grotendeels kwijt. Om een bezorgde Chinees op internet te citeren, kapitaal dat "het product is van zweet en bloed van de Chinese bevolking."
Komt er een recessie?
De grootste vijf financiële crisissen sinds de Tweede Wereldoorlog werden allemaal gevolgd door recessies en het duurde gemiddeld twee jaar voordat de economie weer op peil was. De kredietcrisis wordt nu door veel analisten gezien als zwaarder dan die andere vijf.
Inmiddels zouden zo'n vijf miljoen Amerikanen worden geconfronteerd met huisuitzetting. Komende jaren lopen bovendien veel bestaande hypotheekcontracten af. Bij bepaalde hypotheekvormen bestaat de voorwaarde dat wie zijn maandlast niet kan opbrengen, het gemiste bedrag bij zijn totale hypotheekschuld mag optellen. De problemen op de woningmarkt stapelen zich verder op.
Kopen op krediet – de economische motor van de afgelopen jaren – is in de VS inmiddels duurder en moeilijker geworden. De verkoop van grote energieslurpende auto's is met dank aan de hoge olieprijzen ingestort, met grote gevolgen voor de Amerikaanse auto-industrie. Ook in de financiële sector zullen na de sanering van verschillende marktpartijen veel banen verloren gaan.
Dus ja, alle seinen staan te knipperen. Een recessie lijkt in de VS en mogelijk ook Europa voor de deur te staan. Maar een recessie met zekerheid voorspellen is lastig, vooral in een verkiezingsjaar. Presidentsverkiezingen maken vaak onvermoede economische krachten los.
Behoort hebzucht tot het verleden?
Volgens minister van Financiën Wouter Bos is het Amerikaanse plan van aanpak voor de crisis de "definitieve teloorgang van een systeem van hebzucht, perverse bonussen en onverantwoorde risico's". Zal de kredietcrisis een zuiverende werking op de financiële sector hebben?
Helaas voor Bos is er geen enkele aanwijzing dat de tijgers op Wall Street veranderen in lammetjes. De effectenbanken zijn niet meer, maar onder hun nieuwe huid als algemene bank (of als onderdeel van een algemene bank), zullen ze doorgaan met waar ze goed in zijn. Trucs verzinnen om zo veel mogelijk rendement uit beleggingen en handel te slepen. Om de winst en aandelenkoers van de eigen bank op te peppen. En natuurlijk voor de handelaars om zo veel mogelijk bonussen op te strijken. Dat betekent dat ze altijd de grenzen van het toelaatbare zullen opzoeken.
Niet alle bonussen zijn even pervers. Werknemers van Lehman zijn bijvoorbeeld veel geld misgelopen omdat hun vergoeding gekoppeld was aan de langetermijn ontwikkeling van de aandelenkoers, die inmiddels was ingezakt. Maar de top van het bedrijf slaagde er toch in op de valreep tientallen miljoenen in de wacht te slepen. Dus om nou te zeggen dat de hebzucht weg is…
KREDIETCRISISJARGON
Effectisering
Financieringsmiddel waarbij waardepapier (zoals vorderingen) wordt gebundeld. Er wordt meestal een aparte vennootschap opgericht waarin de waardes worden ondergebracht. De vennootschap geeft obligaties uit.
Liar's loan
Ook wel ‘no-doc' of ‘low-doc' hypotheek genoemd. Er hoeft geen inkomensstaat te worden overlegd.
Ninja-hypotheek
‘No Income No Job or Assets'. Zie liar's loan.
Short selling
Methode om te speculeren op een koersdaling. Tegen een vergoeding worden van een bank of pensioenfonds grote hoeveelheden aandelen geleend. Met de verkoop van de aandelen hoopt de speculant een daling van de koers te veroorzaken. Tegen een lagere prijs koopt hij ze terug. Bij naked short selling verkoopt de speculant aandelen die hij niet heeft, maar later tegen een lagere koers alsnog hoopt in te kopen.
Spv
Staat voor special purpose vehicle, de vennootschap waarin in pakketten geëffectiseerde vorderingen worden ondergebracht. Elk pakket wordt in een andere spv gestopt, waarmee slechte leningen van de eigen balans verdwijnen – uit het oog van accountants. Het kan bovendien fiscale voordelen bieden, reden waarom veel spv's op de Kaaimaneilanden gevestigd zijn.
Subprimelening
Eufemistische uitdrukking voor slechte lening.
