Kuddedieren onder stress gaan vreemde dingen doen. Denk maar aan de bekende stampedes uit Amerikaanse westerns. De mens is ook zo’n kuddedier, schrijft Insead-professor Manfred Kets de Vries in zijn recente boek The Darker Side of Leadership. Zet die onder stress en er ontstaat massahysterie.
‘Veel mensen verliezen het contact met de werkelijkheid en dalen af naar een staat van waanzin.’ Dat is ook hoe er vandaag in grote delen van Europa wordt gekeken naar het verkiezingsresultaat in de VS.
Maar charismatische leiders die op de juiste knoppen drukken, kunnen ook hier een gigantisch succes boeken. Daarbij spelen drie onderliggende psychologische krachten een rol. Donald Trump heeft daar gewoon als een meester gebruik van gemaakt.
#1 Angst en onzekerheid over de toekomst
Veel mensen voelen zich niet langer verbonden met of behoren tot een gemeenschap, geeft Kets de Vries aan. Isolatie en onzekerheid over de toekomst zijn een prima voedingsbodem voor stress, onzekerheid, angst en paranoia.
Autoritaire leiders maken handig gebruik van die gevoelens ‘om consensus te forceren over bizarre ideeën’. Hoe sterker dat groepsdenken, hoe groter de kracht van dit vliegwiel. Mensen stoppen met kritisch nadenken en geven zich over aan de emotionele retoriek.
De zorgen die ze al hebben, worden zo nog vergroot. De sociale druk neemt toe, meer en meer mensen raken in de ban. Bij massahysterie is het gewoon onmogelijk ‘om je hoofd erbij te houden’. Zelfs intelligente mensen die het goed bedoelen kunnen dan volstrekt idiote beslissingen nemen.
Groepsdenken
Trump gebruikt al heel lang groepsdenken om mensen in zijn kamp te krijgen. Angst is zijn rode draad daarin, analyseert The New York Times. Voor deze campagne is hij nog een tandje hoger geschakeld: het doomsday-scenario.
Zo heeft hij onder meer gewaarschuwd voor de Derde Wereldoorlog en de ‘nucleaire holocaust’ die de Democraten zullen veroorzaken. ‘Als ik niet word verkozen, hebben jullie straks geen land meer.’
#2 Aantrekkingskracht van macht
Autoritaire leiders doen zich voor als verdedigers van het gewone volk. Ze blijven herhalen hoe ‘vijanden’ van hen hebben geprofiteerd, dat hun onrecht is aangedaan en dat het leven niet eerlijk is geweest voor ze. Ze zijn experts in het uitbuiten van het gevoel van slachtofferschap.
Deze nieuwe leider wijst de weg. Hij (het is meestal een hij) gaat dat allemaal rechtzetten. Kennis en ervaring zijn dan ook niet nodig om politiek succes te boeken. Populariteit en showmanship des te meer. Daarbij worden de media massaal ingezet, maar ook grootse evenementen.
Macht heeft bovendien een magnetisch effect. Mensen spiegelen zich graag aan zo’n figuur. Ze projecteren hun verlangens en gevoelens op hem. Ze idealiseren deze leider ‘om met hun gevoelens van hulpeloosheid om te gaan’. Kets de Vries spreekt van een ‘kinderlijke afhankelijkheid’.
Polarisering
‘De ‘grote leider’ wordt een fascinerende figuur, vergoddelijkt door volgelingen die maar al te graag zien wat ze willen zien, schrijft hij. Wie niet voor deze leiders is, is dus ook tegen ze. Die polarisatie leidt eerst tot het belasteren van de tegenstanders.
Leiders die voldoende vertrouwen hebben in hun machtsbasis gaan verder. Tegenstanders worden vervolgd, opgesloten of vermoord. Hun volgers zien dat niet, zij zijn hun kritische denkvermogen al lang verloren. Ze hebben blind vertrouwen in hun leider en weten niet welke enorme schade hij aanricht.
Trump – Make America great again – omschreef maandag nog de VS als een ‘bezet land’, meldt CNN. Migranten, of ze nu illegaal zijn of niet, ziet hij als een ‘militaire invasie’ maar dan zonder soldaten. ‘Ze lopen jullie keukens binnen en snijden jullie kelen door.’ Hij beloofde ‘elke stad en dorp te redden’ en kondigde ‘massale deportaties’ aan.
Hij stopt overigens niet bij migranten. Hij wil ideologische screenings opleggen om ‘communisten die christenen haten, marxisten en socialisten buiten Amerika te houden’. Ook worden de visa van buitenlandse studenten die deelnamen aan anti-Israël of pro-Palestijnse protesten ingetrokken.
Lees ook: Waarom tech-miljardairs plots Trump zijn gaan steunen
#3 Ongelijk niet willen toegeven
Volgers van autoritaire leiders worden onder meer onder controle gehouden via de media. Alle kanalen worden ingezet om hun boodschap te verspreiden. ‘Als onderdeel van deze negatieve propaganda vertrouwen ze op nepnieuws of een handige mix van feit en fictie’, schrijft Kets de Vries.
Deze leiders zien ook overal samenzweringen, die ‘onmogelijk te weerleggen zijn’. Zelfs als harde feiten het tegendeel bewijzen, dan worden die gewoon in de samenzweringstheorieën verweven. Of er wordt gebruik gemaakt van deze bulldozertactiek: fake news.
Daar is Trump al jaren zeer bedreven in. De journalisten die bij grote Amerikaanse media werken, met name die bij CBS, ABC en NBC, zijn volgens hem corrupt. ‘The media is so damn bad, it’s unbelievable.’
Desinformatie
Het verspreiden van desinformatie is een belangrijk onderdeel van de mediamix van autoritaire leiders. Wie een leugen maar vaak genoeg herhaalt, maakt er vanzelf een waarheid van.
Wikipedia houdt inmiddels de valse en misleidende statements van Trump bij op een ellenlange pagina. Radiostation NPR heeft 162 leugens, verdraaiingen of overdrijvingen per uur geteld op een verkiezingsbijeenkomst in augustus. Bij het stemhokje sprak hij woensdag 15 minuten met journalisten, die meteen 15 onwaarheden noteerden, aldus The Washington Post.
Dat aanklagen helpt echter niet. Het is ongelooflijk moeilijk om toe te geven dat je fout zit. Dat voelt als verliezen. Mensen ‘walsen over werkelijkheid heen’, anders moeten ze toegeven ‘dat hun eigen verhaal niet klopt’, weet Kets de Vries.
Nog heel wat aanhangers geloven nog altijd dat Trump de vorige verkiezingen heeft gewonnen. Zij geloven dus ook dat vier jaar Democraten aan de macht heeft geleid tot ‘een economische hel voor Amerikaanse arbeiders’.
Sociale media
Digitale technologie is een geweldig hulpmiddel voor dergelijke manipulatie. Daarmee hebben autoritaire leiders 24 uur per dag toegang om met behulp van algoritmes op sociale media mensen ‘mentaal te conditioneren’.
Trump heeft recent nog beweerd dat immigranten huisdieren opeten. Om die boodschap kracht bij te zetten, post hij op zijn Truth Social-platform een serie AI-gegenereerde afbeeldingen van katten. ‘Laat ze ons niet opeten. Stem voor Trump’, staat er op een bord dat wordt vastgehouden door een groep schattige kittens.
Maar katten zouden nooit op Trump hebben gestemd, laat staan op een andere autoritaire leider. Katten zijn namelijk geen kuddedieren.
Lees ook: Waarom hoogmoedige leiders nog gevaarlijker zijn dan narcisten
