Geen producten in je winkelwagen.
Bas van Abel voelt zich nu behoorlijk zen. Hij heeft nog steeds plannen om een stadstempel te bouwen om anderen ook een rustplek te bieden. Maar die rust is er niet altijd geweest. Een bedrijf opbouwen vanuit je idealen kan je doen opbranden, heeft hij aan den lijve ondervonden.
Tijdens de turbulente bouw van zijn geesteskind Fairphone, de duurzame smartphonemaker waar hij sinds zo’n drieënhalf jaar een non-executive rol heeft, liep hij een flinke burn-out op, vertelt Van Abel. ‘Het is zo’n bedrijf dat je echt naar binnenzuigt en alles van je eist.’
En recenter, tijdens de coronapandemie, kwam covid-19 als een klap aan, waar hij langdurige klachten aan overhield. ‘Ik moet op m’n handen zitten omdat ik operationeel niet veel kan bijdragen aan de bedrijven die ik heb opgezet.’ Wat betekent dat hij ook uit de directie van De Clique, zijn jongste bedrijf, is gestapt.
Strategische vraagstukken
Zijn situatie heeft met zich meegebracht dat Van Abel meer op afstand staat en het managementteam kan ondersteunen. ‘De grotere, meer strategische vraagstukken boeien me enorm.’
Makkelijk was dat aanvankelijk niet, blikt hij terug. De genoemde burn-out leidde tot een noodzakelijke stap terug. ‘De stap van founder – de belangrijkste persoon in de organisatie – naar een rol meer op afstand is een lastig traject, maar heeft voor mij goed uitgepakt. Ik ben beter in het verkopen van dingen die er nog niet zijn dan van iets wat er al is. Je wilt een verhaal van de grond krijgen.’
In de serie Hemelbestormers gaat MT/Sprout in gesprek met ondernemers, visionairs en leiders die gaan voor radicaal anders en huidige systemen op de schop nemen. Wat drijft ze? Waar begin je? Wat zijn de valkuilen? En wat kun je van ze leren?
Zijn sabbatical na Fairphone bleek van veel kortere duur dan gepland, nadat hij Anja Cheriakova leerde kennen, die al een tijdje met het idee voor een grondstoffenservice voor bedrijven rondliep. ‘Ik wilde toen eigenlijk al iets doen zonder businesscase, meer richting de kunst. Maar dit sprak me zo aan dat we al gauw bij de notaris zaten voor het nieuwe bedrijf.’
De Clique haalt met haar grondstoffenservice gescheiden biostromen op bij bedrijven voor het maken van nieuwe producten.
Lees ook: Zo redt De Clique grondstoffen van de verbrandingsoven
Systemen veranderen
Fairphone is inmiddels een bedrijf van formaat, maar Van Abel benadrukt dat hij eigenlijk niet als ondernemer startte, maar met een bewustwordingscampagne. Wat teruggrijpt op de belangrijkste les die hij naar eigen zeggen als ontwerper heeft gehad: je richten op de donkere materie. ‘Iemand vertelde me ooit dat als je de wereld wil veranderen, je je moet richten op hetgeen je niet ziet. Want dat bepaalt voor 99 procent wat je wel ziet.’
Anders gesteld: niet één product veranderen, maar de systemen die nodig zijn om tot dat product te komen. Denk aan het economische systeem, het sociaalculturele, de wetgeving, de ontwerpvisie en de mensen die eraan gewerkt hebben. ‘Als je verandering aan weet te brengen in de systemen die nodig zijn om een stoel te maken, kun je alle stoelen veranderen.’
‘Ons economische systeem bepaalt nog steeds voor het grootste deel hoe de samenleving functioneert. Een bedrijf is daar een belangrijke schakel in, maar de connectie tussen wat de consument ziet en wat er achter de schermen gebeurt, is weg. Als bedrijf heb je een taak om dat weer zichtbaar te maken.’
Zo wil Bas van Abel (De Clique/Fairphone) het systeem veranderen:
- Richt je op de donkere materie, hetgeen je niet ziet. ‘Als je verandering aan weet te brengen in de systemen die nodig zijn om een stoel te maken, kun je alle stoelen veranderen.’
- Voer campagne, maak mensen boos en laat zien hoe het anders kan. Maar dat werkt alleen goed als je ook een goede businesscase hebt.
- De enige manier om tot systeemverandering te komen, is zorgen dat je bedrijfsmodel ernaartoe werkt. Dat begint met werken vanuit de bestaande ‘shit’ en kneiterveel concessies doen om te komen waar je wil zijn.
- Fairphone creëert platformen waar het als makelaar fungeert en anderen probeert mee te krijgen in de initiatieven waarin zij zelf ook een belang hebben. Zoals het opschonen van kobaltketens.
- Werk als bedrijf in verschillende lagen: een producttransitie, veranderende wetgeving en veranderend gedrag.
- Als je een lastige businesscase hebt in een bestaand, competitief systeem zul je een stappenplan moeten maken met wanneer je welk succes wil behalen. Probeer niet alles in één keer goed te willen doen. Juist door meer op het bestaande systeem in te spelen, kun je het uiteindelijk veranderen.
Sluitend businessmodel
Hoe je dat doet? Voer campagne, maak mensen boos en laat zien hoe het anders kan. Zijn tijd bij Fairphone leerde hem dat dat alleen goed werkt als je ook een goede businesscase hebt. Daar ontbrak het bij de smartphonemaker niet aan. ‘Binnen een jaar draaiden we zestien miljoen euro omzet, zonder echte acquisitie.’
Bij een b2b-bedrijf als De Clique blijkt dat uitdagender. ‘Ik ben daar gaan hameren op die businesscase: hoe kunnen we het rendabel krijgen?’ Dat vraagt om sleutelwerk, vervolgt hij. ‘Je werkt tegen de wetten van het economische systeem in. Het laten scheiden van reststoffen en ze ophalen is veel duurder dan ze gezamenlijk afvoeren en verbranden – dat is het perverse aan het huidige systeem. Dus moet je iets bedenken waarmee je de hoge kosten die je vanaf het begin hebt, kunt compenseren binnen het bestaande systeem.’
Er wordt veel gesproken over visies en wat zou kunnen en moeten, maar de route daarnaartoe ontbreekt nogal eens, ziet Van Abel. ‘De enige manier om er te komen, is zorgen dat je bedrijfsmodel ernaartoe werkt. Dat begint met werken vanuit de bestaande ‘shit’ en kneiterveel concessies doen om te komen waar je wilt zijn.’
Grondstoffen terugverkopen
In het geval van De Clique is er gekozen om producten op basis van de reststromen van bedrijven te gaan ontwikkelen en terug te verkopen. Waarbij de startup op basis van grondstoffencontracten die qua prijs concurrerend zijn met de bestaande afvalmarkt binnenkomt en met lage acquisitiekosten extra omzet moet genereren.
Dat is een wezenlijk ander mechanisme dan bij Fairphone. ‘Bij smartphones was het al gauw duidelijk dat mensen wel een premium willen betalen voor iets duurzaams. Maar afvalstromen zijn low value. Daar zijn bedrijven niet mee bezig. Eigenlijk zou ons tarief een paar keer zo hoog moeten zijn, maar dan gaat niemand mee.’
Bij de eerste gesprekken die met potentiële klanten gevoerd worden, wordt dan ook al gepeild of er interesse is om producten af te nemen. Dit betekent dat er in feite drie bedrijven tegelijk opgestart moesten worden: een inzamelingsbedrijf, een verwerkingsbedrijf en een productiebedrijf. Dat is een enorme operationele uitdaging en lastiger te financieren dan een technologiebedrijf.
Ketens veranderen
Een interessante vraag is hoe je de keten meekrijgt. Bij Fairphone gaat het om een zeer complexe wereldwijde keten met veel belangen, ook geopolitieke. Daar is het belangrijk om grote volumes te creëren, stelt Van Abel. Onder andere door andere afnemers van grondstoffen te betrekken.
Voor kobaltketens in Congo is het bijvoorbeeld gelukt om Tesla en Google – die enige jaren geleden in de rechtbank stonden vanwege misstanden in kobaltmijnen – aan boord te krijgen. Dit door een platform te creëren waarbij je als bedrijf zelf als makelaar fungeert en anderen probeert mee te krijgen in de initiatieven waarin zij zelf ook een belang hebben.
Deelnemers worden dan weer via onder andere ngo’s gekoppeld aan lokale initiatieven. ‘We creëren een veilige ruimte voor bedrijven om dingen te doen die ze als bedrijf zelf lastig kunnen doen, omdat ze dan een pr-risico lopen.’
Wettelijke regelingen
Zo is het ook belangrijk om de politiek te blijven prikkelen. Van Abel schreef in 2013 Frans Timmermans aan met het verzoek om ook smartphones op te nemen in de ecodesign directive, zodat er rekening moet worden gehouden met de repareerbaarheid.
Sinds vorig jaar is dit het geval en onlangs lanceerde Nokia een repareerbare telefoon. ‘Dat doen ze alleen, omdat er een wettelijke verplichting komt. Ik zeg niet dat dit door mijn brief komt, maar het werk dat we met Fairphone hebben gedaan heeft daar zeker aan bijgedragen.’
Ook hier is er een parallel met De Clique. Van Abel wijst erop dat PeelPionieers, dat onder andere sinaasappelschillen inzamelt en verwerkt tot nieuwe grondstoffen, eerst voor elkaar heeft moeten krijgen dat het wettelijk toegestaan werd om sinaasappelschillen te mogen gebruiken.
Lees ook: Lindy Hensen (PeelPioneers): ‘Circulair zakendoen moet niet te lief blijven’
Vanuit De Clique wordt gelobbyd om het verbranden van reststromen minder aantrekkelijk (lees duurder) te maken. ‘Dat zijn lastige vraagstukken, want die ovens zijn met miljarden publiek geld gefinancierd. Dat kun je ook niet zomaar weggooien.’
Sociale innovatie
Als social enterprise ben je altijd op verschillende lagen actief. Je werkt aan een producttransitie, veranderende wetgeving en veranderend gedrag, stelt Van Abel. ‘Je kunt een duurzame smartphone maken die lang meegaat, maar als consumenten toch iedere twee jaar een nieuw toestel willen met de nieuwste camera’s, dan schiet je nog je doel voorbij.’
Die gedragsverandering brengt hem weer hij de donkere materie: het zichtbaar maken van de achterkant.
Een ander punt dat volgens hem knelt: wat systeemverandering zou helpen, is als er beter en vooral breder gekeken wordt naar wat innovatie is. Momenteel is ondersteuning vooral gericht op technologische innovatie, waarbij de fiscale regeling WBSO een korting op arbeidskosten geeft.
Bij innovaties in de circulaire economie zit het meeste werk echter in niet-technologische arbeid. Denk bij De Clique bijvoorbeeld aan het ophalen en sorteren van de reststromen. ‘Als je ziet wat nu de echt grote uitdagingen in de wereld zijn, doen we onszelf te kort door innovatiegelden te weinig in sociale innovatie te steken.’
Er heerst ook een verkeerd besef over succes: ‘Toen we genomineerd waren voor MT/Sprout Startup van het Jaar kregen we te horen dat we niet ambitieus genoeg waren, omdat we niet snel genoeg wilden groeien. Maar dat is bewust. De businesscase is er, maar het operationele is nog uitdagend. Pas als die noot gekraakt is, kan het gaan vliegen.’
Impact in stapjes
Het brengt hem bij het eerdere punt over concessies doen. ‘Concessie is wellicht niet het juiste woord. Je moet dingen op het juiste moment doen.’
Anders gesteld: idealistische ondernemers hebben nogal eens de neiging om te veel in één keer te willen. Vanaf het begin alles goed doen, op alle vlakken. ‘Als je een lastige businesscase hebt in een bestaand, competitief systeem zul je een stappenplan moeten maken met wanneer je welk succes wil behalen. Wat betekent dat je wat betreft impact maken vaak op je handen moet zitten, voordat je de volgende stap neemt.’
Aan de andere kant zijn er echter ngo’s en consumenten die al gauw roepen dat je niet genoeg doet, leert de ervaring bij Fairphone. Of dat ze bij groei stellen ‘dat het jammer is dat het nu door het grote geld wordt overgenomen’. ‘We moeten af van het idee dat als je aan je business sleutelt, je afwijkt van je idealen. Juist door meer op het bestaande systeem in te spelen, kun je het uiteindelijk veranderen.’
‘Ik zie het gebeuren dat we een grondstoffencontract gratis kunnen aanbieden als een bedrijf tekent voor de afname een bepaalde hoeveelheid producten.’ Maar zoals Van Abel zelf aangeeft: ‘Wees vooral helder in wat je wel en niet kan. Bedrijven die een systeem willen veranderen, zijn geneigd om te snel hun beloftes uit te spreken.’
Lees meer interviews met Hemelbestormers:
- Sabine Biesheuvel (BlueCity): ‘De maakindustrie moet terugkomen om ketens korter te maken’
- Hoe Marco de Boer met reNature boeren helpt overgaan op regeneratieve landbouw
- Jaap Korteweg (Those Vegan Cowboys): ‘Ga ervan uit dat het mislukt. Dat ontlast je enorm’
