De rockstar-ceo is niet meer. Waar is de uitstraling van de Nederlandse boardroom gebleven? Charismatische topmensen blijken in Nederland moeilijk te vinden. Zijn we nóg calvinistischer geworden?
Zijn er nog charismatische ceo's in Nederland? Als we met deze vraag een aantal communicatie-experts afbellen, doemt een somber beeld op. Weinig namen van topmensen die beschikken over de ‘mysterieuze gave die direct van God afkomstig is' (Manfred Kets de Vries). Is het charisma van de Nederlandse ceo verdampt? Is charisma uit de mode?
"De uitstraling van de meeste topmanagers in Nederland is kraak noch smaak," aldus Dick Buschman, oprichter van het interactief merkenbureau Achtung! "Het ontbreekt aan orginaliteit. Je ziet het Nederlandse calvinisme er in terug." De uitstraling vanuit de Nederlandse boardrooms is de afgelopen jaren eerder verzwakt dan sterker geworden. Het lijkt of de tijd van de ‘zonnekoningen' na de grote beursschandalen ten einde is. "Kenmerk van de zonnekoningen is dat ze actief de publiciteit zoeken," zegt Kees Cools, hoogleraar bedrijfsfinanciering en partner bij de Boston Consulting Group. "Dat zie je de laatste tijd inderdaad nauwelijks meer."
Het laatst bekende onderzoek is de Charismabarometer van Newcom Research uit 2004, een ranglijst van de meest charismatische Nederlanders. Slechts één vertegenwoordiger uit het bedrijfsleven is in de top 50 te vinden, namelijk Jan Timmer van Philips op plaats 43. Opvallend, want op het moment dat het onderzoek werd gedaan, was Timmer al 8 jaar weg als topman.
Onbekende factor
Boeken zijn volgeschreven over charisma of ‘x-factor', zonder dat de eigenschap te definiëren is. Het heet niet voor niets x-factor, een onbekende factor. Het zou gaan om een natuurlijke aantrekkingkracht die mensen – volgers – kan enthousiasmeren. Volgens de boekjes is het een essentieel onderdeel van leiderschap. Nogmaals Kets de Vries: "Het charismatisch element in leiderschap brengt mensen op de been; het vormt de basis van de invloed van ware leiders. Managers daarentegen vertrouwen voor hun macht en autoriteit meer op hun hiërarchische positie."
Als we voorbeelden zoeken, komen vooral ‘oude' namen op. "Weet u wie een man met veel charisma was?", vraagt Bart Maussen, imagodeskundige en eigenaar van The Dutch PR Group. "Martin Schröder. Een indrukwekkende manager met rauwe stem. Hij had bovendien zijn postuur mee." Schröder was oprichter en president-directeur van Martinair, waar hij leiding aan gaf van 1958 tot 1998. Hij is dus al tien jaar met pensioen.
Andere namen: de voormalige Philips-mannen Wisse Dekker, Jan Timmer en Cor Boonstra, Sylvia Tóth van Content, Cees van der Hoeven van Ahold. Maar who the hell zijn Ben Nooteboom, Rokus van Iperen of Wout Dekker? Alle drie op dit moment al jaren in functie als topman van grote beursgenoteerde bedrijven (respectievelijk Randstad, Océ en Nutreco). Ze doen bij weinig mensen een belletje rinkelen.
Worden charismatische mensen niet meer geboren of mijden ze het bedrijfsleven? Dringen ze niet meer door naar de top? "Charismatische mensen zijn er net zo veel als vroeger," zegt Cools. "Het is een menselijke eigenschap. Verschil is dat er de laatste jaren scherper op bepaalde eigenschappen wordt gelet bij het werven en aanstellen van de nieuwe ceo. En er wordt voorzichtiger met publiciteit omgesprongen. De ‘rockstar ceo' trad vroeger zelf op de voorgrond. Na de beursschandalen zijn bedrijven alerter geworden." Cools kent concrete gevallen waarin de president-commissaris de ceo erop aansprak dat het in de contacten ‘naar buiten' over het bedrijf moest gaan, niet over de persoon.
Maussen, die met zijn onderneming topmensen coacht en begeleidt, is het met deze lezing eens. Hij signaleert dat bedrijven in toenemende mate verzekeringspolissen afsluiten tegen onder andere kidnapping. "In de voorwaarden staat vaak dat de ceo zich terughoudend in de media dient op te stellen", zegt hij. Verschillende mensen die vermeld staan in de Quote 500 hebben zo'n polis, en zijn volgens Maussen bepaald niet blij dat hun gezicht in die ranglijst staat.
Anders gezegd, de ceo mág soms niet naar buiten treden.
Buitenlanders
De publicitaire terughoudendheid is ook zichtbaar bij het grote contingent buitenlandse ceo's in Nederland. Meer dan de helft van de topmensen van de AEX-bedrijven komt uit het buitenland. Ceo's als Patrick Cescau (Unilever; Frans), John Rishton (Ahold; Brits) en Michel Tilmant (ING Groep; Belgisch) opereren tamelijk anoniem en eisen geen rol in de Nederlandse media op.
Het resultaat is dat weinig topmensen te zien zijn in actualiteitenprogramma's op televisie – Harry Mens' Business Class daargelaten. "We zouden ze graag hebben," zegt Herman Meijer, eindredacteur bij talkshow Pauw & Witteman. "Afgelopen tijd hebben wel enkele managers als gast gehad, zoals Ben Verwaaijen van BT, Aad Veenman van de NS, Victor R. Muller van Spyker en Hans Wijers van Akzo Nobel. Maar het zijn er minder dan we zouden willen. De echte top is moeilijk te porren." Gebrek aan charisma is niet het probleem, aldus Meijer. "Iemand als Jeroen van der Veer zouden we dolgraag aan tafel willen hebben. Maar de bedrijven gaan erg voorzichtig met de media om."
Meijer vindt het jammer en zelfs onterecht dat de managers zich terughoudend opstellen. "De bedrijven zijn onderdeel van de samenleving. Ze zouden wat vaker verantwoording kunnen afleggen voor hun maatschappelijke rol en uitleggen waar ze mee bezig zijn." Hun focus lijkt vooral te liggen op het bedrijfsimago. Meijer: "Ze lijken te denken, als ik niks zeg, kan er niks gebeuren. Als ik in de media optreedt, zijn de gevolgen onvoorspelbaar."
Buschman ziet het ook zo. "Topmanagers denken: vooral niet bewegen. Zorgen dat niemand me ziet. Dan gaat alles ongemerkt door. Tot ze links ingehaald worden door iemand die wél lef heeft en orgineel is."
Crisissituaties
Is de publicitaire terughoudendheid afdoende verklaring voor het zwakkere profiel van de huidige lichting ceo's? Los van het mediabeleid lijkt de AEX vooral te worden bevolkt door topmanagers die door vriend en vijand als ‘bescheiden' worden omschreven. Neem Philips-boegbeeld Gerard Kleisterlee, die ook zelf aangegeven heeft niet graag op de voorgrond te treden. Vergeleken met zijn voorgangers bij Philips steekt Kleisterlee, inmiddels zeven jaar in functie, bleekjes af.
Ook de economische voorspoed van de afgelopen jaren zou een rol kunnen spelen. Charismatische mensen lijken beter te gedijen bij moeilijke omstandigheden. "In crisissituaties of bij grote veranderingen wordt charisma belangrijker", zegt Erwin Seydel, hoogleraar toegepaste communicatiewetenschap en organisatorische communicatie. "Op zulke momenten heb je mensen met een sterke visie nodig die in staat zijn om hun werknemers fysiek en emotioneel aan zich te binden."
Futuroloog/trendwatcher Erwin van Lun, oprichter van Mensmerk.nl, ziet nog een andere ontwikkeling. "Aangetoond is dat naarmate kennis meer is verspreid onder de bevolking, mensen minder geneigd zijn om statusverschillen te accepteren. Het stijgende opleidingsniveau heeft dus gevolgen. Vooral Nederland is een land waar we veel moeite hebben met statusverschil. Dat vraagt om een ander type leider."
Minder charisma in de Nederlandse boardrooms zou volgens Van Lun dus ook een kwestie van andere kapiteins op het schip zijn. "Het type manager van de vorige decennia had een heel andere boodschap. ‘Volg mij, ik weet waar we heen gaan.' Dat is onhoudbaar in organisaties die worden bevolkt door kenniswerkers. De managers waar nu behoefte aan is moeten luisteren naar hun medewerkers en ze van dienst zijn." De machtsafstand is te klein geworden voor charisma.
Zou het dus toch een aflopende zaak zijn met de x-factor van de Nederlandse ceo? Dat zou jammer zijn, vindt Buschman van Achtung! Bedrijven kunnen charismatische mensen zeer goed gebruiken. "Denk bijvoorbeeld aan Steve Jobs van Apple. Hij weet zijn mensen duidelijk te maken dat ze een moeilijke strijd moeten vechten tegen Microsoft. Hij maakt enorm veel creativiteit los en het bedrijf heeft succes." Topmensen zijn het gezicht van het bedrijf, en bepalen voor een belangrijk deel of klanten blijven ‘gunnen' en of mensen er willen werken, aldus Buschman.
Charismatische mensen kunnen hun volgers tot grote prestaties aanzetten. Maar de Nederlandse topmensen moeten een staaltje koorddansen afleveren: niet te veel ‘smoel' naar buiten om niet voor zonnekoning te worden versleten. Charismatisch naar het personeel – maar op zo'n manier dat de machtsafstand niet wordt benadrukt. Geen eenvoudige opgave.
Het resultaat tot nu toe is – naar het Nederlandse publiek toe – het beeld van een fletse Aex-elite.
7 Hans Wijers (Akzo Nobel)
Zittingsduur 5 jaar
Ceo-rendement per jaar 21%
Terughoudend, gefocust op zijn bedrijf. Herman Meijer (Pauw & Witteman): "Man met een presidentiële uitstraling."
6 Ad Scheepbouwer (KPN)
Zittingsduur 6,5 jaar
Ceo-rendement per jaar 19%
Algemeen gezien als een van de beste topmannen van Nederland. Bart Maussen (The Dutch PR Group): "Een ijdele man. Maar hij zal alleen in de media optreden als het relevant is voor zijn bedrijf
5 Harold Goddijn (TomTom)
Zittingsduur 7 jaar
Ceo-rendement per jaar 29% (sinds beursgang in 2005)
Opereert in een beduidend hippere sector dan de meeste andere Aex-ceo's. Trad aanvankelijk regelmatig voor het voetlicht, maar is de laatste jaren terughoudender."
5 Peter Bakker (TNT)
Zittingsduur 6,5 jaar
Ceo-rendement per jaar 5%
Bij grote publiek bekend als ambassadeur van goede doelen zoals het World Food Programme. Bart Maussen (The Dutch PR Group): "Kan niet echt charismatisch worden genoemd."
3 Gerard Kleisterlee (Philips)
Zittingsduur 7 jaar
Ceo-rendement per jaar -3%
Houdt zelf van de luwte. Dick Buschman (Achtung!): "Prototype van de Nederlandse topman. Correct, keurig, kraak noch smaak."
3 Sjoerd van Keulen (SNS Reaal)
Zittingsduur 5,5 jaar
Ceo-rendement per jaar -11% (sinds beursgang in 2006)
Was ooit zanger in een rock & roll-band. Wordt nu vooral als zeer bescheiden omschreven. Uitgeroepen tot topman van het jaar 2007.
3 Ad Veenhof (Wessanen)
Zittingsduur 5 jaar
Ceo-rendement per jaar 9%
Worstelt al jaren om het imago van natuurvoedsel een eigentijdser karakter te geven. Houdt zich verder op de achtergrond. Verzamelt in vrije tijd kunst en antiek.
2 Ben Nooteboom (Randstad)
Zittingsduur 5 jaar
Ceo-rendement per jaar 26%
Opereert bij voorkeur buiten de schijnwerpers. Presenteert zich negatief bij analistenbijeenkomsten, waar hij kritische vragenstellers soms probeert af te bluffen met sarcastische tegenvragen.
2 Rokus van Iperen (Océ)
Zittingsduur 8,5 jaar
Ceo-rendement per jaar -5%
Bart Maussen (The Dutch PR Group): "Ik weet dat hij geliefd is in de eigen organisatie. Maar naar buiten toe is hij terughoudend en heeft geen charismatisch profiel."
2 Wout Dekker (Nutreco)
Zittingsduur 8 jaar
Ceo-rendement per jaar 2%
Dick Buschman (Achtung!): "Ik had eigenlijk nog nooit van hem gehoord. Terwijl ik toch een bedrijfseconomische achtergrond heb."
Hoe kom ik aan x?
Charismatische mensen zijn dwingelanden. Per definitie zijn ze ontevreden over de bestaande situatie, willen verandering en weten mensen mee te trekken. Theatrale symboliek wordt gebruikt om hun volgers voor zich te winnen. Ze smeden allianties, geven mensen het gevoel dat ze gewaardeerd worden, wekken de indruk dat ze écht naar ze luisteren.
Wat moet u doen om uw x-factor te verhogen?
Alles moet anders. Draag hoe dan ook uit dat de zaken er dramatisch voorstaan. Plaats de gang van zaken in uw bedrijf in een emotioneel kader, gebruik symboliek: Onze heroïsche strijd!
Lead the change. U weet de uitweg, biedt perspectief. Neem een aantal concrete, desnoods harde maatregelen om de door u vastgestelde (of verzonnen) noodsituatie te verbeteren.
Communiceer. Spreek uw mensen persoonlijk aan op de bijdrage die ze kunnen leveren. De communicatietraining kan zijn diensten bewijzen: gesprekspartners aankijken, feedback geven tijdens gesprekken, fysiek contact.
Ontspan. Zelfvertrouwen is een essentieel onderdeel van charisma. De sleutel tot zelfvertrouwen is ontspannen door het leven gaan. Sporten of mediteren kan helpen. Probeer niemand na te doen.
Stemtraining. Uw uiterlijk is aangepast, niet aandachttrekkerig. De frequentie van uw stemgeluid speelt ook een rol. Haal uw meest ontspannen, diepe stem naar boven. Doe stemtraining.
Bronnen:
Manfred Kets de Vries: Leiderschap ontraadseld (Academic Service, 2006)
