Kristalina Georgieva, de baas van het Internationaal Monetair Fonds, was een van de eersten die aan het begin van de coronacrisis opriep tot een groene herstart van de economie. ‘We moeten alles doen dat in onze macht ligt om daarvoor te zorgen’, zei ze al in april vorig jaar. Andere topeconomen volgden, waaronder de Amerikaanse Nobelprijswinnaar Joseph Stieglitz en hier in eigen land Sandra Phlippen, chief economist van ABN Amro, en Frank Elderson, directielid van De Nederlandsche Bank.
Ze zagen een unieke kans. Wereldwijd werd er maandenlang als gevolg van de pandemie minder geproduceerd en verhandeld. De lucht was een stuk leger en schoner. Ook op de snelwegen leek het af en toe een autoloze zondag. Hoe mooi zou het zijn om niet alleen de economie een slinger te geven met vele miljarden aan overheidsinvesteringen, maar ook het klimaat?
Politieke steunbetuigingen volgden. In Nederland werd met name vanuit Groen Links, D66, ChristenUnie en de Partij voor de Dieren gepleit voor maatregelen, zodat we nooit meer zoveel zouden vliegen en autorijden. En dat bedrijven nooit meer zoveel CO2 de lucht in zouden blazen. Maar ja, dat was voor de verkiezingen en een eindeloos lange kabinetsformatie.
Ogen geopend
Intussen zijn we vijftien maanden verder en is de economie zo’n beetje overal herstart. Maar die herstart is niet groen en gaat dat ook niet meer worden, geeft hoofdeconoom Sandra Phlippen van ABN toe. ‘Je moet het als politicus, als overheid ook maar durven. Toch denk ik dat de coronapandemie mensen de ogen heeft geopend. Zeker in combinatie met de Urgenda-zaak. Die dwingt de overheid om de beloften die ze heeft gedaan op klimaatgebied echt waar te gaan maken.’
De kans die voor het grijpen lag heeft het kabinet niet gepakt
Phlippen had gehoopt dat het kabinet midden in de lockdown een brede CO2-beprijzing had geïntroduceerd. ‘Het is een van de drie knoppen waar je als overheid aan kunt draaien. Je kunt dingen reguleren, en dus gebieden of verbieden, je kunt dingen beprijzen en dus duurder maken of je kunt subsidiëren, zodat je mensen probeert te verleiden om iets te doen. De kans die voor het grijpen lag, om te gaan beprijzen, heeft het kabinet niet gepakt.’
Routinebeest
Een gemiste kans noemt ze het. ‘De mens is een routinebeest. Wat je van burgers vraagt als je gaat verduurzamen is echt heel veel. Daarom was dit een prachtig moment om bedrijven vast te dwingen de omslag te maken. De opbrengst van die CO2-beprijzing, in combinatie met het stoppen met de subsidie voor fossiele brandstoffen, had je kunnen gebruiken om de vergroening door die bedrijven te subsidiëren. Ook had je de kosten voor de burger naar beneden kunnen brengen.’
We hebben de slag niet verloren. Klimaatbeleid is een zaak van lange adem
Phlippen kan zich de teleurstelling bij mensen die zich zorgen maken over het klimaat goed voorstellen. ‘Als je economie stilligt en de productie superklein is, stoot je als land weinig uit. Stel dat Nederland vorig jaar had besloten om de uitstoot van CO2 door bedrijven te gaan belasten. Dan had dat op dat moment weinig pijn gedaan. Terwijl het ondernemers gedwongen had om te kiezen voor duurzamere technieken zodra ze weer gingen opstarten. Een deel van hen had dan nu al groene in plaats van grijze of bruine energie gebruikt.’
Toch wil ze wil niet zeggen dat Nederland de slag heeft gemist. ‘Dat vind ik te sterk uitgedrukt. We weten dat het klimaatbeleid een zaak van lange adem is. We moeten daarom iedere dag een positieve stap vooruitzetten.’
Toezeggingen
Terwijl Nederlandse initiatieven uitbleven, presenteerde commissaris Frans Timmermans zijn Europese plannen, de zogeheten Green Deal. Die moet ertoe leiden dat Europa in 2050 klimaatneutraal is. De plannen moeten nog wel goedgekeurd worden door de lidstaten en ook het Europese Parlement moet er zijn zegje nog over doen. Phlippen is er optimistisch over. ‘Inmiddels heeft 58 procent van de wereldbevolking zich eraan gecommitteerd om naar zero uitstoot te gaan. Een duidelijke meerderheid.’
Die 42 procent die niet meedoet, moet straks betalen als ze spullen naar ons exporteren
Het is het gevolg van de verkiezingen van Joe Biden tot president `van de Verenigde Staten, de plannen van de EU en de belofte van China om in 2060 naar nul CO2-uitstoot te streven. Dat laatste is weliswaar tien jaar later dan Europa en de VS, maar de belofte ligt er. Tegelijkertijd hebben zowel Amerika als Europa aangekondigd belasting te gaan heffen op producten uit landen die hun uitstoot niet zo drastisch willen beperken. Phlippen: ‘De 42 procent die niet meedoet moet straks gaan betalen als ze hun spullen naar ons exporteren. Ze moeten dus dokken of er ook voor kiezen om hun CO2-uitstoot naar nul te reduceren.’
Meer druk
Sandra Phlippen put hoop uit het grote aantal rechtszaken dat inmiddels tegen bedrijven en overheden is aangespannen om te zorgen dat ze hun klimaatbeloftes nakomen. Ze laat een website zien waarop precies wordt bijgehouden hoeveel het er wereldwijd zijn. ‘Dit is de meest actuele stand, 1858 zijn het er nu. Dat aantal is echt enorm hard gestegen sinds de eerste Urgenda-zaak tegen de Nederlandse overheid. Die is wereldwijd echt leidend, andere organisaties volgen dat voorbeeld.‘
Beleidsmakers worden door honderden rechtszaken gedwongen hun beloftes na te komen
Op de site vind je rechtszaken tegen de Noorse, Franse, Poolse, Britse en Italiaanse regering. Maar ook de overheden van bijvoorbeeld Mexico en Guyana kregen een proces aan hun broek. ‘Beleidsmakers worden gedwongen om zich in te spannen en hun klimaatbeloftes na te komen’, constateert ze. ‘Ook de zaak tegen een multinational als Shell bewijst dat de rechter daar gevoelig voor is.’
Meer lef
Behalve meer maatschappelijke druk, is er volgens deskundigen na corona misschien ook sprake van meer lef. Internationaal onderzoek laat zien dat mensen meer risico’s durven nemen na een pandemie. Na de eerste heftige schrikreactie komt toch onze veerkracht weer tevoorschijn.
Phlippen: ‘Ik denk dat we dat soort moedigheid de komende tijd meer gaan zien. Eigenlijk zie je het al bij de Europese Commissie. Die heeft een stip op de horizon gezet, daar wil ze naar toe. Dat we nog niet voor alle problemen een technische oplossing hebben, nemen Europese beleidsmakers voor lief. We kunnen bijvoorbeeld nog geen schepen de oceaan over laten varen zonder dat ze CO2 uitstoten. Voorheen zou dat een reden geweest zijn om dan geen strenge regels op te leggen. Nu gebeurt dat wel, omdat men ervan uitgaat dat we die oplossingen wel gaan vinden.’
De Energiewende werd afgesproken terwijl het aanbod van zonnepanelen onvoldoende was
Ze noemt vraag en aanbod bovendien geen statische begrippen. ‘Kijk naar de Energiewende in Duitsland. Daar heeft de regering-Merkel toe besloten, terwijl er op dat moment onvoldoende aanbod van bijvoorbeeld zonnepanelen was. Dat aanbod is er gekomen doordat de Duitsers dat op een slimme manier stimuleerden. Vooral de Chinezen hebben de handschoen opgepakt. Helaas misschien, met de mensenrechtensituatie daar en de manier waarop ze met zeldzame grondstoffen omgesprongen zijn.’
Bedrijven benaderen
ABN Amro stimuleert intussen op zijn eigen manier. De bank wil bedrijven helpen om de overstap naar een duurzame manier van produceren te maken. De slimme koppen van de bank, de sectorspecialisten, gaan bedrijven hiervoor actief benaderen, vertelt Phlippen. ‘Samen met TNO en het Planbureau voor de Leefomgeving hebben onze mensen de mogelijkheden per bedrijfstak in kaart gebracht. Daardoor kunnen ze ondernemers precies vertellen wat er op hun terrein technisch mogelijk is, wat het aan investeringen kost en wat het vervolgens oplevert. Natuurlijk zullen we dat als bank waar mogelijk financieren’.
Er is bijna geen ondernemer meer te vinden die hier niet over nadenkt
Grote bedrijven weten vaak prima hoe ze kunnen vergroenen, is haar ervaring. Maar in het midden- en kleinbedrijf ligt dat anders. Daar weten ondernemers niet altijd wat ze uitstoten en welke alternatieve technieken er in de markt voorhanden zijn. Ook is het nog maar de vraag of ze het kunnen betalen. Phlippen: ‘Tegelijkertijd is er bijna geen ondernemer meer te vinden die hier niet over nadenkt. Iedereen realiseert zich dat dingen aan het veranderen zijn.’
Risico’s
Ze lacht op de vraag of ze niet te veel door een roze bril naar het aanpakken van het klimaatproblemen kijkt. ‘Ik zie echt nog wel risico’s. Het groeiende tekort aan personeel is er daar een van. We hebben heel veel technisch opgeleide mensen nodig om de transitie te kunnen maken’, zegt Phlippen. ‘We proberen jongeren al jaren te interesseren voor een beroep in de techniek, maar eigenlijk moet je constateren dat dat onvoldoende is gelukt. Het is daarom nu zaak om mensen uit andere sectoren om te gaan scholen.’
Grote veranderingen voor de consument kunnen leiden tot gevaarlijke cocktail van emoties
Een tweede risico noemt ze kortweg ‘de gele hesjes’. ‘Mensen realiseren zich niet hoe groot de veranderingen zijn die op ons afkomen. Alles gaat veranderen. Hoe we reizen, hoe we wonen, hoe we werken, hoe we consumeren. Dat is voor burgers al ingewikkeld genoeg. Als ze dan ook nog geconfronteerd worden met hoge kosten door de omschakeling naar een duurzame economie, kan dat leiden tot een gevaarlijke cocktail van emoties. De overheid moet er daarom voor zorgen dat het de gewone Nederlander niks kost.’
Groene schulden
De regering zou hiervoor groene schulden kunnen aangaan, suggereerde Phlippen vorig jaar al. Ze ziet wel wat in een nieuw soort gulden financieringsregel, een middel binnen het Stabiliteits- en Groeipact van de EU dat inmiddels niet meer wordt gebruikt. ‘De EU zou dat middel nieuw leven in kunnen blazen’, zegt ze. ‘Als groen financieringsvehikel. Zo zou je als overheid de energietransitie voor de consument kunnen voorfinancieren.’
Ook andere economen denken in die richting, zoals de Bruegel-denktank, een belangrijk adviesorgaan van de Europese Commissie. ‘We moeten voorkomen dat consumenten de overgang naar een duurzame economie alleen als een bedreiging zien’, zegt Phlippen. ‘De veranderingen die mensen op zich af zien komen zijn voor sommige groepen al groot genoeg. Mensen zien dat hun baan op de tocht komt te staan, dat hun opleiding niet meer voldoet. Als ze dan ook nog fors moeten gaan betalen voor hun vervoer, hun eten of hun verwarming, moet je rekening houden met een revolte.’
