Ziekte als beloning

Mogen burn-out, RSI en bekkeninstabiliteit betiteld worden als modeziekten? Ja, zo leert de geschiedenis. Denkt nu niet  ‘hoera aanpakken die simulanten'. Mis, dat is koren op de molen van de patiënt. Verstrikt raken in de strijd om erkenning is de grootste valkuil voor de manager van deze zieken.

 

Weet u nog, de grande hysterie? Vast niet, het was dan ook voor uw tijd. En toch was deze aandoening een heuse hype, met echte slachtoffers. Rond 1880 gingen cohorten jonge Franse vrouwen ten onder aan spasmen, stuipen, blindheid, wanen en halfzijdige verlamming. De grote gekte verdween tegelijkertijd met de behandelend arts van het medisch toneel. De grande hysterie bleek een modeziekte. Een aandoening zonder aanwijsbare medische oorzaak.

Heden ten dagen lijden de we vooral aan burn-out en binnenkort gaan grote groepen ten onder aan de gevolgen van elektromagnetische straling. Of we delven het onderspit tegen de gecombineerde dagelijkse chemicaliën. Gegarandeerd grote hoeveelheden ellende en duur ziekteverzuim.

Het goede nieuws? Over niet al te lange tijd zijn die vernietigende gevolgen van umts-masten, excessief telefoongebruik en meervoudig chemische overgevoeligheid passé en kunnen we ongestoord verder bellen. De geschiedenis leert dat deze ziekten slechts tijdelijk voorkomen. En alleen die constatering veroorzaakt de nodige strijd.

Strijdbaar zijn ze wel, de slachtoffers van RSI, ME, OPS en andere periodiek populaire ziekten. Op websites wisselen ze ervaringen uit. Vaak over de moeite die ze ondervinden om met hun klachten serieus genomen te worden. Verenigd in actieve patiëntenverenigingen vechten ze voor erkenning.

Slachtofferziekte

"Het zoeken naar en vechten voor erkenning van de ziekte is een belangrijk sociaal aspect van het slachtofferschap", zegt Cees Renckens. Niet alleen is deze Hoornse gynaecoloog voorzitter van de Vereniging Tegen de Kwakzalverij, hij promoveerde ook op het fenomeen modieuze ziekte. "Modeziekten delen een aantal kenmerken", constateerde Renckens. "De symptomen zijn altijd verhevigde dagelijkse pijnen. Verder is er altijd een externe oorzaak; een zwangerschap, een botsing of een blootstelling aan een gif. Dit maakt het tot een slachtofferziekte. Er zijn geen anatomische afwijkingen te vinden, maar altijd is er de belofte van een spoedige medische doorbraak." Behalve overeenkomsten in het ziektebeeld delen de aandoeningen ook hun uiteindelijke behandeling: cognitieve gedragstherapie.

Die voortdurende strijd om erkenning (dat het betreffende ziektebeeld een echte ziekte is), vormt een reëel probleem voor de managers en werkgevers van deze zieken. De door Renckens geconstateerde externe oorzaak is vaak het werk. Zo ook bij de burn-out.

Erkenning

Ondersteund door Jan Warning van het Bureau Beroepsziekten van de FNV bewandelen patiënten steeds vaker juridische wegen. Met gepaste financiële consequenties. Enkele maanden geleden schikte hij een burn-out-zaak voor 237.000 euro, netto. "Dat was toch wel een overwinning", zegt Warning. "Maar in de regel gaat het bij de strijd met de – voormalige – werkgever niet primair om het geld, maar om de erkenning van het aangedane leed." Toch, een kwart miljoen euro is echt geld.

De juridische basis voor de claims van slachtoffers ligt verankerd in de wet Poortwachter en de daaraan gekoppelde zorgplicht. Vooral die laatste vraagt extra inspanningen om mensen aan het werk te houden. Dat betekent niet dat elk opgebrand personeelslid een slecht in te schatten financieel risico is. "Pas als het verband tussen werk en de ziekte duidelijk aantoonbaar is, kunnen wij er iets mee", zegt Warning. "Voor een succesvolle claim is het van belang dat de werkgever wist van de ziekmakende omstandigheden en daar willens en wetens niets aan heeft veranderd." Vluchtig informeren naar het wel en wee tijdens het functioneringsgesprek is niet genoeg. Vrijwaring vraagt meer inspanning en dan nog doet de reden voor het ziekteverzuim – modeziekte of een iets anders – er niet toe.

Ziektewinst

"Zolang patiënten strijden voor erkenning en in het verlengde daarvan genoegdoening, is genezing onmogelijk", stelt Renckens. "Eeuwig zonde, omdat slachtoffers van een modeziekte onnodig veel pijn lijden." Het is het dilemma van de arts. Door te ontkennen dat de symptomen een ziekte zijn, biedt hij de patiënten in zijn eigen persoon een nieuwe vijand. Renckens: "En dan hoop je maar dat door het uit de medische sfeer te halen, de hype sneller voorbij gaat en er dus per saldo minder mensen ziek worden."

Net als de verschillende ziekten een aantal overeenkomsten hebben zijn de parallellen tussen de patiënten legio. Hét slachtofferprofiel is duidelijk. Het gaat om mensen die het leven in normale omstandigheden net kunnen bolwerken. Ze houden veel verschillende ballen hoog en staan van verschillende kanten onder druk. Ze zijn ontevreden met de gegroeide situatie. Het energievretend en wankel evenwicht maakt hen kwetsbaar.

Opvallend is Renckens constatering dat vooral jonge vrouwen getroffen worden door modeziekten. Logisch wanneer de aandoening faam geniet als postnatale depressie of bekkeninstabiliteit, maar het geldt ook voor ME of whiplash.

Het is de, ooit door Freud geïntroduceerde, ‘secundaire ziektewinst' die de emotionele onvrede helpt om te zetten in zeer reële pijnklachten. De verborgen voordelen van de ziekte, de extra aandacht en zorg zijn het onderliggende motief. Als klein jongetje met een geschaafde knie schreeuwde ik extra hard als mijn moeder in de buurt was. Behalve troostende woorden en een kus, kreeg ik in dat geval ook een koekje. Op een meer volwassen manier geven RSI, bekkeninstabiliteit en whiplash houvast en legitimeren het ongeluk en de vermoeidheid.

Grosso modo geldt dat ook voor modeziekte nummer één, burn-out. Toch is er iets vreemds aan de hand. Bij de traditionele modeziekten die hun hoogtepunt reeds achter de rug hebben, vertaalt het algemene ongeluk zich in fysieke pijn. En staat een ingrijpende gebeurtenis als een zwangerschap of botsing met de auto aan het begin van de lijdensweg.

Ingeburgerde diagnose

Bij de burn-out geldt dat niet. Opgebrand zijn is mentaal en emotioneel. Net als symptomen als lusteloosheid en apathie. Ook het acute drama ontbreekt. Meestal is chronische onvrede op het werk dé oorzaak. Burn-out is bij de verzekeringsartsen niet langer een aparte ziekte, maar een gewone vorm van overspannenheid.

"Dat de diagnose gehandhaafd wordt, heeft veel te maken met het feit dat het een ingeburgerde diagnose is", vermoedt verzekeringsarts bij het UWV Leo van der Beek. Hij bepaalt de arbeidsgeschiktheid van mensen die twee jaar ziek thuis zitten. Burn-out is een geëvolueerde modeziekte, de 2.0 versie van de uitgedoofde whiplash en RSI-voorgangers. Het symptomencomplex staat namelijk dichtbij de oorzaak. "En de diagnose, gevolgd door het behandelprotocol waarbij activering centraal staat, stelt ook meteen de eindigheid vast van de ziektebeelden." En dat is goed, meent Van der Beek. "Zo'n prognose geeft houvast en kan het herstel bevorderen."

Toekomstige modeziekten

Multiple Chemical Sensetivity (MCS)en het Electrosmogvirus zijn nog niet in de mode, maar de ziektebeelden zijn veelbelovend. Moeheid, concentratieproblemen en spier- of gewrichtspijnen zijn gesignaleerd. Toch kan het zomaar zijn dat ze niet echt gaan heersen. Dan bevinden ze zich in het goede gezelschap van onder andere het Sick Building Syndrome, de amalgaamvergiftiging en het meervoudig persoonlijkheidsyndroom MPS.

PMS

Partners van vrouwen met het PreMenstrueel Syndroom, hebben de stemmingswisselingen en de prikkelbaarheid in dit ziektebeeld leren vrezen. Andere klachten zijn legio – er circuleert een lijst met 150 symptomen – maar omvat bijna altijd spanningen en pijnlijke borsten. PMS is bij uitstek een ‘zelfdiagnose'.

PMS is sinds 1931 bekend, maar gold tot de 'lift off' in de jaren 80 als een milde vorm van depressiviteit. Nadat de Britse huisarts Katherina Dalton stelde dat het een hormonale afwijking betrof, wendden (jonge) vrouwen zich massaal tot de huisarts. Overigens zijn er nooit hormonale afwijkingen aangetoond en het gemedicaliseerde PMS vertrekt in de jaren 90 richting vergetelheid.

Burn-out

De modeziekte 2.0. En werkgerelateerd. Wordt medisch gecodeerd als overspannenheid. Vatbaar is personeel dat zich, vooral in emotionele zin, ondergewaardeerd voelt. Ook als er een waardeconflict is en weinig invloed op de manier waarop het werk wordt georganiseerd, kan dat aanleiding vormen.

Aan deze modeziekte gaat geen heftig incident vooraf, maar een langdurige situatie van opgebouwd ongeluk. De vraag of mensen daar niet zelf enige verantwoordelijkheid voor dragen, is gerechtvaardigd, maar juridisch volstrekt nutteloos.

Whiplash

Een kostbaar schoolvoorbeeld en tevens een lokale – in Nederland aanhoudende – epidemie. Naar schatting gaat 25 tot 30 procent van de autoverzekeringspremies linea recta naar whiplashclaims.

In een kop-staartbotsing worden nek en rug kortstondig opgerekt. Blijvende anatomische schade kan niet worden aangetoond, maar de pijnen zijn reëel en hardnekkig. In de praktijk van de keuringsartsen komt de whiplash nog regelmatig voor.

Hoe geld een rol kan spelen wordt duidelijk uit een Canadees voorbeeld. Daar nam genezing namelijk enorm toe, na het opheffen van het recht op een financiële schadevergoeding. Vergelijkbaar is Litouwen. Daar hebben de media nooit over het syndroom geschreven. Verregaande invaliditeit na een kop-staartbotsing, is een onbekend verschijnsel.

RSI

"Ook op zijn retour", meldt Van der Beek. De Repetitive Strain Injury zou op het hoogtepunt, zo rond 2003, één op de vijf Nederlanders raken. Een kwart van de werkende beroepsbevolking had last van schouders, ellebogen dan wel vingers. En bijna tweederde van alle beeldschermwerkers had klachten.

Warning van het Bureau Beroepsziekten van de FNV, wijt de teruglopende aantallen aan acties rond preventie. Renckens betoogt in zijn proefschrift dat een belangrijke oorzaak van de teruggang juist ligt in het stopzetten van de overheidscampagne die het aantal slachtoffers moest beperken. De campagne medicaliseerde de klachten en het aantal patiënten steeg.

In Australië kende de RSI een korte en hevige bloeiperiode. Daar kwam snel een einde aan toen het hooggerechtshof bepaalde dat RSI geen reden voor een uitkering kon vormen. In Nederland, een RSI-eiland temidden van Engeland, België en Duitsland, is dat wel zo, al wordt de teruggang na 2002 ook wel gekoppeld aan de wet Poortwachter, waarbij werkgevers financieel bloeden voor zieke werknemers.

Bekkeninstabiliteit/Postnatale depressie

Twee geheel verschillende ziektes, één foetale aanleiding. Vrouwen met een instabiel bekken belandden soms in een rolstoel. De pijn werkte invaliderend. Gynaecoloog Renckens haalde zich de woede van vele vrouwen op de hals door te stellen dat ook dit een modeziekte is. Her en der werden er bekkens operatief gestabiliseerd door er schroeven en pennen in te draaien. Maar verzekeringsarts Van der Veen komt het fenomeen nog maar zelden tegen in zijn spreekkamer.

De postnatale depressie, die door hetzelfde levensgrote evenement, namelijk zwangerschap, tot wasdom komt, is eveneens over het hoogtepunt heen. De patiëntenvereniging, Stichting Vrouwen in de Postnatale depressie, is momenteel vrijwel slapend. Aan de basis stond opnieuw Katherina Dalton (zie ook PMS) die een hormonale oorzaak zag. In Nederland was schrijfster Renate Dorrestein (zie ME) voorvechtster voor erkenning.

ME (CVS)

Opvallend genoeg duikt Renate Dorrestein ook op bij de Myalgische Encefalomyelitis. Zij beschrijft in Heden ik haar – soms hilarische – ervaringen met de ziekte en de gang langs het alternatieve circuit. Deze aandoening, ook wel het Chronisch Vermoeidheid Syndroom, wordt in de volksmond niet zonder reden afgekort tot ME. Volgens de in 1983 opgerichte patiëntenvereniging lijden er in Nederland zo'n 30.000 mensen aan de ziekte. Slachtoffers houden vast aan de lichamelijke oorzaken en verwijzen psychologische oorzaken naar de prullenbak. Toch is sinds enige jaren dé behandelmethode cognitieve gedragstherapie. In de keuringspraktijk van Van der Beek komt ME steeds minder voor.

OPS

Het Organisch Psychose Syndroom, of de gevreesde schildersziekte is bij uitstek een beroepsziekte. Oplosmiddelen (in verf) zouden het centraal zenuwstelsel aantasten en daardoor ontstaat een scala aan symptomen, waaronder dementie. Jan Warning van het Bureau Beroepsziekten noemt de gevallen ‘schrijnend'. Deze groep zieken zijn een belangrijk deel van de clientèle. Misschien wel omdat, zo noteert Renckens vilein in zijn proefschrift, de meeste patiënten er ‘financieel belabberd voorstaan'.

Overigens is onduidelijk waarom slechts een fractie van de half miljoen mensen die met veel middelen in aanraking komt de symptomen ontwikkelt.  

Fibromyalgie

De ‘weke delen reuma' of het chronisch pijnsyndroom begon in 1990 aan zijn opmars. In Nederland zouden er nog 300 à 400.000 niet-erkende slachtoffers rondlopen. Fibromyalgie wordt door de wereldgezondheidsraad als een ziekte erkend. Toch moet aan deze wereldwijde erkenning niet teveel waarde worden gehecht, meent Renckens. De organisatie ‘hangt aan elkaar van politiek en is erg gevoelig voor lobbywerk'.

Tegenwoordig bestaat de behandeling uit cognitieve gedragstherapie. Soms wordt de diagnose nog gesteld, "omdat het de patiënt rust geeft", zegt Van der Beek. In zijn dagelijkse keuringspraktijk ziet hij het nog zelden.

Manager Do's

• Toon met bijvoorbeeld anti-RSI-beleid emotionele betrokkenheid en waardering
• Neem klachten serieus
• Neem vroegtijdig afscheid van mensen die een slechte fit hebben met het werk of de bedrijfscultuur

 Manager Don'ts

• Label zieken niet als aansteller of simulant, u wordt dan de focus voor de strijd om erkenning
• Zet geen extra druk op om mensen die op het randje zitten. Zij storten in en verzuimen daardoor langer