Willem Baan (56) is directeur van de radiosterrenwacht Westerbork. Hij kijkt naar signalen, sterren, van miljarden jaren geleden. Naar het begin van het heelal. “Het lukt alleen als de medewerkers een hecht team vormen.”
“Met de Radiosterrenwacht in Westerbork kijken we naar licht dat je met het oog niet kunt zien. Er is optisch licht, voor iedereen zichtbaar, dan komt infrarood en daarna licht met wat we een lage lichtfrequentie noemen. Dat licht pikken we op met veertien telescopen op een lijn van 3 kilometer, elk 25 meter in doorsnee. We maken kaarten van de hemel, 365 dagen per jaar, 24 uur per dag. Van onderdelen van de Melkweg, naburige melkwegstelsels zoals Andromeda of van hemellichamen nog veel verder weg. “In het management van Astron, de Nederlandse stichting voor astronomisch onderzoek, en van de sterrenwacht ben ik vooral bezig met het bewaken van processen: het waarneemproces, innovaties, de omgang met de gebruikers van de telescoop, astronomen uit de hele wereld. Zij reserveren ‘waarneemtijd’ van de telescoop. Wij doen de waarnemingen en voorzien ze van ruwe gegevens. Wij zorgen ervoor dat ze goed materiaal krijgen. “Op ons terrein, radiogolven met een frequentie van 300 megahertz tot 8 gigahertz, hebben we de beste, meest gevoelige telescoop ter wereld. Het is een belangrijk werkgebied in de astronomie: 90 procent van alle massa in het heelal bestaat niet uit sterren of planeten maar uit waterstofgas, te ‘zien’ op ongeveer 1420 megahertz. “Het hele waarneemproces moet feilloos werken. De telescopen volgen objecten aan de hemel, in twaalf uur van horizon naar horizon. Dan moet je heel precies weten waar je naar kijkt en hoe laat. Alles in het heelal draait en beweegt: wij zelf bewegen bijvoorbeeld 30 kilometer per seconde om de zon. Als je de waarneming niet heel precies klokt, kijk je naar iets anders dan waarnaar je denkt te kijken. De sterrenwacht is afgesteld op een atoomklok, die in 35 jaar nog geen seconde verliest. Als wij ons werk niet perfect doen, is het niet goed.
“Het lukt alleen als de medewerkers samen een hecht team vormen. Hier werken 35 mensen, van gepromoveerden tot mensen met een lagere beroepsopleiding. Die moeten elkaar aanvullen, makkelijk communiceren, makkelijk problemen kunnen oplossen. Daarvoor zorgen is een van de belangrijkste taken voor een directeur. En het lúkt. “Omdat we niet dezelfde salarissen als het bedrijfleven kunnen bieden, zijn we afhankelijk van enthousiastelingen, bevlogen wetenschappers. Ze werken hier in een semi-academische omgeving, waarin ze de ruimte krijgen om te innoveren, om creatief te zijn. Tegelijkertijd moet je wetenschappers soms wat strakker houden, ervoor zorgen dat ze budgetten niet overschrijden, duidelijke rapportages maken, binnen afgesproken tijd gestelde doelen halen. “Het hele astronomische onderzoek, een van de oudste wetenschappen, komt voort uit menselijke nieuwsgierigheid. Mensen kijken naar de sterren en denken: wat is onze plaats in het heelal? Wat bestuurt dit allemaal, hoe passen wij hier in? Op dat soort vragen zoeken wij een antwoord. “Wij kunnen heel ver, heel diep kijken. Zo ver mogelijk in het heelal proberen te kijken, betekent ook dat je terugkijkt in de tijd. Het heelal dijt uit, dus hoe verder je teruggaat, hoe kleiner het heelal, hoe dichter de hemellichamen op elkaar staan. We zijn inmiddels zover dat we bijna de tijd kunnen zien dat het heelal zo compact is dat je vooral ‘mist’ ziet. Daar voorbij kun je niet kijken.
“Hoe verder je weg kijkt, hoe lager de frequenties zijn die je probeert op te vangen. Wij met onze stand-alone telescoop kunnen dat niet, maar er komen nieuwe dingen aan: ‘Lofar’, de grootste radiotelecoop ter wereld op lage frequenties, met antennes in een diameter van 350 kilometer rond een middelpunt in Drenthe. Of ‘Ska’, een ‘oog’ van een vierkante kilometer, honderd keer gevoeliger dan ‘Westerbork’. Straks kijken we 10 miljard jaar terug, tot aan de tijd die we niet meer kunnen zien. Tot aan het begin van het heelal.” “Of ik De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch gelezen heb? Helaas niet. Het speelt inderdaad deels op een sterrenwacht. Wat erin staat, doen we hier. We ontdekken de hemel, zijn aan het uitvinden hoe het in elkaar zit. Of alles evolutie is of een goddelijke oorsprong heeft, het zou beide kunnen. Hoe, dat zijn we aan het ontdekken.”
CV Willem Baan
1947 > geboren in Bleskensgraaf in de Alblasserwaard
1971 > vliegtuigbouw, TU Delft
1973 > plasmafysica, Massachusetts Insititute of Technology, Boston
1977 > promotie theoretische natuurkunde, MIT
1977 > postdoc Institute for Advanced Studies, Princeton
1979 > docent en onderzoeker Pennsylvania State University
1983 > senior scientist radiotelescoop Arecibo, Puerto Rico
1998 > directeur radiosterrenwacht Westerbork
