‘Op mijn eerste dag stuurde mijn nieuwe manager mij een serie berichten over hoe hij een open relatie had… en dat hij het niet kon helpen op het werk in de problemen te komen, omdat hij op zoek was naar vrouwen om seks mee te hebben’, schreef Susan Fowler (op de foto tijdens SXSW vorig jaar) in 2016 in een blogpost over misstanden bij haar toenmalige werkgever Uber. De post ging viral en leidde uiteindelijk tot het aftreden van oprichter Travis Kalanick.
Deze week is Fowlers boek over de hele affaire verschenen: hoe het er echt aan toe ging bij Uber, hoe ze in de weken en maanden na haar post te maken kreeg met online haat en zelfs hoe ze achtervolgd werd door privé-detectives die door Uber zouden zijn ingehuurd.
Grote impact
Fowler is lang niet de enige klokkenluider die door gevoelige informatie naar buiten te brengen grote bedrijven aan het wankelen heeft gebracht. Twee jaar eerder mailde Tyler Shultz zijn baas, Theranos-oprichter Elizabeth Holmes. Het bedrijf had wetenschappelijk onderzoek vervalst,zo waarschuwde hij. Sterker nog: de technologie die Theranos verkocht werkte niet. Toen Holmes hem een beledigende email terugstuurde, stapte Shultz naar een toezichthoudende autoriteit in New York. En naar de Wall Street Journal. Inmiddels bestaat Theranos, dat in 2014 nog 10 miljard dollar waard was, niet meer. Holmes en voormalig president van het bedrijf Ramesh Balwani staan in verschillende rechtszaken terecht voor fraude.
Ook buiten Silicon Valley hebben klokkenluiders grote impact gehad. Sherron Watkins bracht in 2001 de frauduleuze boekhoudpraktijken van Enron aan het licht, waarna het bedrijf failliet ging. Een jaar later luidde Cynthia Cooper de klok rondom boekhoudfraude bij Worldcom. Verschillende bestuurders, waaronder de CEO, kregen gevangenisstraffen.
En Jeffrey Wigand trok in 1996 aan de bel over hoe zijn werkgever Browns & Williamson ammoniak aan sigaretten toevoegde, om het verslavende effect van nicotine te vergroten. Wigand werd ontslagen en zijn naam werd zwart gemaakt. Hij zegt in die tijd ook doodsbedreigingen te hebben ontvangen. Maar dat weerhield hem er niet van te getuigen in een rechtszaak van 46 Amerikaanse staten tegen de tabaksindustrie, die uiteindelijk voor 246 miljard dollar geschikt werd.
Klokkenluiders boventallig verklaard
Met de Amerikaanse klokkenluiders liep het allemaal betrekkelijk goed af. Wigand en Cooper reizen de wereld rond om te spreken over ethisch leiderschap en tabaksbeleid, Shultz is mede-oprichter van een nieuwe, medische startup en Fowler werkt voor de New York Times.
‘De mate waarin leiders zijn toegewijd aan ethiek bepaalt wat ondergeschikten geneigd zijn te doen’
Maar dat kan ook anders, blijkt uit een rapport dat deze week uitkwam in Nederland. Het Huis voor Klokkenluiders concludeert dat energiebedrijf Vattenfall geprobeerd heeft twee klokkenluiders binnen het bedrijf te ontslaan, omdat zij misstanden rond aanbestedingen naar buiten hadden gebracht. In 2016 werden de twee boventallig verklaard, maar het UWV wees de ontslagaanvraag af. Toch zitten beide klokkenluiders nu thuis, omdat voor hen geen ‘passende functie’ werd gevonden. Terwijl ze volgens het rapport ‘een redelijk vermoeden van een misstand met een maatschappelijk belang’ hadden, en ‘de melding hierover correct gedaan werd’. De top van Vattenfall die de aanbestedingsregels schond, zit nog op dezelfde plek.
Een ander voorbeeld: Pierre Niessen kaartte negen jaar geleden de misstanden rondom de toeslagen bij de Belastingdienst aan. Twee jaar heeft hij een burn-out gehad omdat zijn meldingen telkens werden weggewuifd. Hij is inmiddels met pensioen. Verantwoordelijk minister Menno Snel trad eind 2019 weliswaar af, maar de managers en leidinggevenden bij de Belastingdienst, doen nog hetzelfde werk. ‘Dit dagelijks bestuur maakt nog steeds de dienst uit. Daardoor is er in al die jaren nog altijd niets veranderd’, zei Niessen in januari tegen RTL Nieuws.
Leiders, geef het goede voorbeeld
Wat valt er te leren van de klokkenluidersschandalen van het (recente) verleden? Hoe voorkom je dat een organisatie verwikkeld raakt in een welles-nietes-oorlog rondom vermeende misstanden?
De eerste les is een open deur: doe geen dingen die niet door de beugel kunnen. Maar daarnaast is het belangrijk een bedrijfscultuur te creëren waarin ethische vraagstukken openlijk bediscussieerd worden.
Het begint bij ethisch leiderschap, zegt Maurice Scheitzer van de Wharton Business School, die samen met Jessica Kennedy van Vanderbilt University onderzoek deed naar klokkenluiders. ‘De mate waarin leiders toegewijd zijn aan ethiek, bepaalt wat ondergeschikten geneigd zijn te doen’, zegt hij op de website van zijn eigen universiteit.
Daarnaast is het voor ethische bedrijfsvoering belangrijk niet alleen op uitkomsten aan te sturen, maar ook op het proces. ‘We geven allemaal om uitkomsten, maar het is belangrijk hoe we daar komen’, aldus Schweitzer.
Neem bijvoorbeeld het Wells Fargo-schandaal in de VS. Van werknemers werden zulke onredelijke verkooptargets geëist, dat het als acceptabel werd gezien om rekeningen te openen namens klanten die daar nooit om gevraagd hadden. Alles was in feite geoorloofd om de onmogelijke targets te halen.
‘Leiders moeten het goede voorbeeld geven. We straffen overtredingen af, we leggen ons toe dingen op de juiste manier te doen en als we onze doelen niet halen, leren we daarvan. Maar we straffen mensen niet af enkel en alleen om een bepaalde uitkomst’, zegt Schweitzer.
