25 bedrijven sleepte Pieter Lakeman met zijn Stichting Onderzoek Bedrijfsinformatie (Sobi) al voor de rechter voor gerommel met de jaarcijfers, en daar blijft het niet bij. “Het zou mij niet verbazen als Scheepbouwer de goodwill van KPN 25 miljard euro te hoog in de boeken heeft gezet.”
U moet deze dagen, met het verschijnen van de jaarverslagen, met rode oortjes zitten te lezen. Wie kunnen op uw speciale aandacht rekenen?
“Ik denk dat Sobi zich speciaal gaat concentreren op KPNQwest, Aegon en ING. Verzekeraars in het algemeen, denk ik. Vooral de ING viel me op. Die plaatsten kort geleden een advertentie in de kranten waarin ze hun cijfers alvast presenteren. Daarin viel me op dat het eigen vermogen van ING achteruit is gegaan, maar dat ze tegelijkertijd winst hebben geboekt. Dat zou kunnen betekenen dat ze de regels hebben overschreden. Namelijk dat ze bepaalde verliesposten via het eigen vermogen hebben laten lopen en niet via de winstverliesrekening. Dat mag niet.
In de jaren zeventig heeft Sobi geprocedeerd tegen soortgelijke overtredingen van Slavenburg, Aegon en HBG. Alledrie de procedures hebben we gewonnen.”
Ik neem aan dat u ook KPN streng zult controleren, want die heeft u vorig jaar ook te pakken gehad.
“Ja natuurlijk, ik wil wel weten of ze iets van hun fouten van vorig jaar hebben geleerd. Ik ben vooral benieuwd naar het afboeken van de goodwill. In '99 heeft KPN het Duitse bedrijf E-plus gekocht, maar veel meer betaald dan de eigenlijke waarde. De rest was goodwill. En natuurlijk de umts-frequenties. Die goodwill is nu wel verdwenen, dus moeten ze de waarde van dat bedrijfsonderdeel lager in de balans zetten. We praten nu over een bedrag van zo'n 25 miljard euro.
En nog een punt: ik ga ook opletten of ze de optieregelingen van management en personeel wel als loonkosten berekenen.”
U heeft een tip gekregen dat KPN daarin in de fout zal gaan?
“Nee hoor, Sobi werkt zelden aan de hand van tips. Als je goed de kranten leest, krijg je in mijn vak al voldoende inspiratie. Dat ING mogelijk de regels overtreedt, heb ik ook uit de krant.”
Jakhals, terriër of horzel?
“De media noemen mij – of Sobi – altijd de horzel van het bedrijfsleven. Ik vind jakhals wat negatief, dat heb ik nog niet gehoord. Ik vind het 't prettigst als men mij terriër noemt. Dat is het meest positief.”
U weet niet meer dat voormalig Fokker-topman Nederkoorn u vergeleek met een jakhals?
“Ach ja, nu u het zegt.”
U had Nederkoorn ervan beschuldigd persoonlijk te hebben verdiend aan de fusie van Fokker met Dasa.
“Nee, ik had in een column geschreven dat de Tweede Kamer niet alleen een onderzoek moest doen naar het Fokker-debacle, maar ook de geruchten zou moeten onderzoeken dat Nederkoorn geprofiteerd had van de fusie van Fokker met Dasa.”
In welke zin dan?
“Ik moet voorzichtig zijn, ik heb geen bewijzen, maar het gerucht ging dat Nederkoorn voor zijn bemoeienissen bij de fusie onderhands is beloond via de constructie van een baan bij Deutsche Telekom. Een aanwijzing daarvoor is dat Nederkoorn na anderhalf jaar weer opstapte bij Deutsche Telekom met tien of elf miljoen Duitse mark in de achterzak.”
Wat is dat in u, dat u zo van spitten in de zaken van een ander houdt?
“Ik hou niet van oppervlakkige dingen. Ik ga graag de diepte in. En ik hecht enorm aan eerlijkheid. Als kind al.”
U zou zelf als directeur van een bedrijf niet rommelen met de cijfers als dat de redding voor het bedrijf zou betekenen?
“Nee, dat zou ik nooit doen. En weet u? De meeste ondernemers doen het ook niet, zijn gewoon eerlijk. Maar er zijn krachten die eerlijkheid moeilijk maken. Als je succesvol bent en je bedrijf groeit, is er meestal geen probleem. Als het tegenzit, gaan sommige mensen draaikonten. Bijvoorbeeld omdat de bank bij een slecht resultaat kan dreigen de kredietkraan dicht te draaien. Banken houden er niet van als prognoses niet gehaald worden. Wat doen bedrijven dan? Ze passen de werkelijkheid aan aan de prognoses. Dat geldt vooral voor het midden- en kleinbedrijf. Bij beursgenoteerde bedrijven draait het vaak om het ego en de reputatie van bestuurders: die willen graag succesvol lijken. De laatste vijf à tien jaar is er een derde reden bijgekomen waarom bedrijven kunstmatig de winst opschroeven: de optieregelingen. Bestuurders kunnen persoonlijk gewoon veel geld verliezen als het bedrijf slechte jaarcijfers laat zien. Het leukste voorbeeld daarvan is natuurlijk Enron.”
Een van uw eerste tegenstanders was Kees Storm, de scheidend bestuursvoorzitter van Aegon. Die had als financieel directeur van voedingsbedrijf KSH de regels overschreden door in de boeken te zetten dat het bedrijf 50.000 gulden winst had gemaakt, terwijl er in werkelijkheid zestien miljoen verlies was geleden.
“Ja, ik stond persoonlijk tegenover Storm in de ondernemerskamer. Uiteraard heb ik die zaak gewonnen. Weet u overigens dat Storm voor die tijd werkte bij accountantsfirma Ernst & Young, die de boeken van KSH moest controleren?'
Heeft u Storm sindsdien gevolgd, want dat is kennelijk iemand die ertoe in staat is de regels te buigen?
“Nou, niet veel later kwam ik Storm wel weer tegen in een zaak tegen Aegon. Dat was in het oprichtingsjaar van Aegon, na de fusie tussen Ennea en Ago. Ik ontdekte dat Aegon de fusiekosten buiten het resultaat had gehouden. Maar in die zaak stond ik niet tegenover Storm, want die was toen nog niet de topman.”
En nu gaat u weer de boeken van Storm controleren?
“Het gaat mij niet om Storm persoonlijk. In die zaak tegen KSH was Storm voor mij niet de kwaaie pier. Dat was toenmalig bestuursvoorzitter Hoefnagels, de voormalige staatssecretaris. Het hele gesjoemel met de cijfers was bedoeld om diens wanbeleid af te dekken. Hoefnagels was de intellectueel auteur van het gerommel.”
Maar toch, u gaat Aegon weer onder de loep nemen.
“Ja. Wat Aegon doet – en dat is eigen aan verzekeraars – is de resultaten van de beleggingen afvlakken. Income smoothing heet dat. Verzekeraars zien graag een gestaag stijgende lijn, qua inkomsten. Maar de waarde van beleggingen fluctueert nu eenmaal. Die fluctuaties halen ze er liefst uit. De vraag is of Aegon daarbij de regels heeft overtreden.”
De cirkel is dan rond. Aan het begin en het eind van zijn carrière komt Storm Lakeman tegen. Driemaal is scheepsrecht.
“Wacht even. Het is nog niet zeker dat Sobi eventuele fouten van Aegon zal aanpakken. Misschien heeft ING ernstiger overtredingen begaan. Ik wil dit jaar een of twee procedures starten. Voor meer heb ik geen tijd.”
Dat is zeker: twee procedures? Ook als niemand over de schreef is gegaan?
“Er is er altijd wel een. Keus genoeg.”
Dat worden dan procedures nummer 26 en 27. Want u heeft tot nu toe 25 procedures en rechtszaken gevoerd tegen diverse bedrijven. En bijna alles gewonnen.
“De aantallen hou ik niet zo bij. Maar inderdaad, Sobi heeft een veel hoger succesrendement dan andere, soortgelijke instellingen.”
Behalve de laatste: een paar dagen geleden werd bekend dat een klacht van Sobi tegen Ernst & Young ongegrond is verklaard. Ernst & Young zou begin jaren negentig grove fouten hebben gemaakt bij het controleren van de boeken van melkpoederfabrikant Heino Krause – tegenwoordig onderdeel van Coberco.
“Het is niet zozeer dat de klacht ongegrond is verklaard, maar het College van Beroep voor het Bedrijfsleven heeft geoordeeld dat de klacht te laat was ingediend. Het College heeft de zaak helemaal niet onderzocht, en dat is wel vreemd.”
Eigenlijk richt u uw pijlen net zozeer op accountants als op bedrijven zelf.
“De hele accountancy is één grote witwasserij. Ze kunnen goed rekenen, aan hun deskundigheid ligt het niet, maar ik twijfel aan het morele karakter van de meeste accountants. Ik heb al vaker gezegd dat de huidige positie van de accountant onmogelijk is. Ze moeten het bedrijf controleren, maar zijn er tegelijkertijd financieel van afhankelijk. Dat kan natuurlijk niet. Vreemd genoeg hecht men nog steeds grote waarde aan een accountantsverklaring. Ze hebben het etiketje van 'deskundig' en 'onafhankelijk'. Zelfs rechters gaan daarvan uit. Daaraan zie je dat de mens een kuddedier is. Het zijn de nieuwe kleren van de keizer.”
Wat is uw persoonlijke top 3 van meest gecorrumpeerde accountants?
“Dat wisselt erg snel. Je zou zeggen dat van de big five – KPMG, PWC, Ernst & Young, Deloitte & Touche en Andersen – Andersen het minst betrouwbaar is; die hebben de hele Enron-affaire onder het tapijt proberen te schuiven. Overigens probeert de Amerikaanse toezichthouder SEC nu het faillissement van Andersen te voorkomen. Anders wordt de concurrentie te gering, is het argument. Dat snap ik niet. Als ze zich zorgen maken over de geringe concurrentie op de accountancymarkt, dan hadden ze iets aan de grote fusies van de kantoren moeten doen! Ze vinden dat de andere accountants moeten concurreren met een criminele accountant. Belachelijk, daarmee kún je niet concurreren. En weet u hoe het komt dat de SEC zo'n corrupt standpunt inneemt? Omdat de voorzitter ervan de voormalige advocaat is van Andersen. Gruwelijk!”
Toch is in Nederland nog nooit een accountant uit z'n beroep gezet.
“Dat is niet waar. De laatste twintig jaar zijn hier vier of vijf accountants uit hun beroep gezet. Allemaal als gevolg van een strafrechtelijke veroordeling wegens valsheid in geschrifte. In Amerika zitten overigens vijfhonderd accountants achter de tralies.”
Over uw eigen rol: u bent zelf een soort 'grootinquisiteur' van het Nederlandse bedrijfsleven. Tegelijkertijd adviseert u ook bedrijven. Zit u daarmee niet in dezelfde dubbelrol als de accountants die u zo hard aanpakt?
“Hoe bedoelt u dat?”
Een voorbeeld: u controleerde in het midden van de jaren negentig de publieksbrochures van LegioLease. Daar zette LegioLease dan op: goedgekeurd door Lakeman. Maar LegioLease betaalde u om die brochures te controleren. Dat is toch dezelfde dubbelrol als u de accountants verwijt?
“Dat zie ik niet zo.”
Heeft u die dubbelrol nog steeds?
“Momenteel niet. Maar dat is geen principiële keuze, hoor. Ik zou zo'n klus best weer kunnen doen. De schoorsteen moet tenslotte ook roken.”
Maar dat verzwakt toch uw positie als morele autoriteit?
“Nou vooruit. Ik wil toegeven dat ik dat soort dingen beter niet kan doen, maar op één voorwaarde: als accountants zich voortaan ook niet meer laten betalen door de bedrijven die ze controleren! Dat lijkt me een goede ruil. Maar alleen dan!'
Iets anders: wat moet een bedrijf doen om terriër Lakeman op een dwaalspoor te brengen?
“Waar je het moeilijkst achterkomt, zijn vervalsingen van de basiscijfers. Als een bedrijf een bepaald deel van de omzet gewoon niet vermeldt, dan is dat voor mij lastig te achterhalen. Gelukkig zijn accountants er juist weer niet zo happig op dit soort fouten te sanctioneren. De behaalde omzet moet wel kloppen. KPNQwest heeft recentelijk met de omzetcijfers de hand willen lichten, doordat ze de toekomstige huuropbrengsten van een deel van hun netwerk allemaal op één jaar hadden gezet. Dat heb ik dus wel ontdekt. Maar een algemeen antwoord op uw vraag: hoe basaler het sjoemelen, des te minder makkelijk kom ik er achter.”
Wat zijn de drie beste trucs die een bedrijf kan uithalen om de winst hoger te laten lijken?
“Dat mag ik u eigenlijk natuurlijk niet vertellen, dat brengt mensen maar op een idee. Maar goed, één methode springt er uit: te weinig afschrijven op goodwill. Daar kom je bij de ondernemingskamer meestal wel mee weg. De waarde van vaste activa – goodwill, gebouwen, licenties en dergelijke – wordt slechts marginaal getoetst. Vooral goodwill is een kwestie van inschatting, van prognoses, en daar kunnen juristen weinig mee. Dat biedt dus speelruimte voor ondernemers. De andere trucs kan ik eigenlijk allemaal wel tackelen.”
Hoeveel zoden kan dit soort gerommel aan de dijk zetten?
“Kleine bedragen, daar kijken we niet naar. Maar een hoge of lage waardering van vaste activa kan enorm schelen in de winst. Wanneer dit blad uitkomt, zijn de jaarcijfers van KPN net bekendgemaakt, maar het zou mij niet verbazen als Scheepbouwer de goodwill van KPN 25 miljard euro te hoog in de boeken heeft gezet.”
Recentelijk zei u dat u de energiebedrijven Nuon, Eneco en Gasunie ging aanpakken.
“Die moeten goed nagekeken worden, ja. Maar zelf kan ik daar weinig mee, want het zijn geen beursfondsen. Van KPN ben ik belanghebbende omdat ik een paar aandelen heb gekocht. Maar de rechter heeft bepaald dat een schuldeiser geen belanghebbende is van een bedrijf, en daarom kan ik die energiebedrijven niet voor de ondernemingskamer dagen. Het controleren van die bedrijven is de taak van de procureur-generaal, want het is een kwestie van algemeen belang.”
Wat is er fout met die bedrijven?
“Ze kopen hun eigen eindproduct in. Daarin is Nuon precies hetzelfde als Enron was. Ze kunnen alleen winst halen door kunstgrepen toe te passen, bijvoorbeeld door looptijden van contracten scheef tegenover elkaar te zetten.”
Is hun winst niet gewoon dat ze energie goedkoper inkopen dan ze het verkopen?
“Ik zet daar vraagtekens bij. Volgens mij is die markt zo open dat daar helemaal geen marge valt te behalen.”
U heeft naast de stichting Sobi zelf ook een bedrijf, de 'NV tot bescherming van schuldeisers'. Dat is vast doelwit van mensen die Lakeman willen terugpakken.
“Nee hoor. Daar is helemaal geen reden toe. Bovendien: ik heb alle aandelen, en zoals ik net zei: alleen aandeelhouders kunnen een bedrijf voor de ondernemingskamer slepen.”
Ik heb, gek genoeg, niets over uw vennootschap kunnen vinden.
“Oh, dat is vreemd. Ik sta gewoon ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. In Amsterdam, dacht ik.”
Mag ik uw jaarcijfers even zien?
“Die van 2001? Die heb ik nog niet.”
Die van 2000 dan.
“Die had ik eigenlijk op 1 januari jongstleden af moeten hebben, maar daar ben ik nog niet aan toegekomen.”
Die van 1999?
“Die kunt u opvragen bij de Kamer van Koophandel. Ik heb ze niet in huis.”
Niet zo fraai allemaal.
“Daar heeft u gelijk in. Ik moet daar even tijd voor zien te vinden.”
CV Pieter Lakeman
1942 geboren in Amsterdam
1973 doctoraal examen econometrie
1976 oprichting Stichting Onderzoek Bedrijfsinformatie (Sobi), samen met baron Van Utenhove
1976 eerste zaak van Sobi (tegen Koninklijke Scholten-Honig, gewonnen)
1984 publicatie van het boek Het gaat uitstekend
1985 publicatie van het boek Failliet op krediet
1987 publicatie van het boek Frisse Zaken
1991 publicatie van het boek Honderd jaar Philips, de officieuze biografie
1999 publicatie van het boek Binnen zonder kloppen
2001 voorlopig laatste zaak van Sobi (tegen KPN, gewonnen)
