Bij rechercheonderzoeken van de politie zijn zelf opgeleide tegensprekers betrokken. 'Tegenspraak draait om vragen stellen.'
Het bedrijfsleven staat bekend om zijn veranderprocessen, maar weinig organisaties zijn de afgelopen tijd door een grotere verandering gegaan dan de politie. In 2005 werd door de Tweede Kamer het Programma Versterking Opsporing en Vervolging ingesteld, een aantal maatregelen naar aanleiding van enkele geruchtmakende zaken (met name de Schiedammer Parkmoord) waarin de verkeerde verdachte werd veroordeeld. Niet alleen veel procedures bij politie en justitie gingen op de helling, ook de bedrijfscultuur werd aangepakt.
Nieuwe cultuur
Een van de hoofdoorzaken van de missers was tunnelvisie. Te snel werden bepaalde conclusies getrokken, en de teams van de politie en het openbaar ministerie sloten zich daarna af voor alternatieven. Kritiek werd genegeerd. De nieuwe cultuur die nodig was, zou opener moeten zijn met meer discussie en ruimte voor twijfel. De organisatie werd getraind in scenariodenken met behulp van instrumenten zoals mindmappen. Het aannamebeleid werd omgegooid en er werden 'zij-instromers' binnengehaald: hoog opgeleiden met een andere achtergrond dan de zittende politiemensen. En tegenspraak werd structureel georganiseerd voor een cruciaal onderdeel van het primaire proces, namelijk de lastigste opsporingsklussen.
Gaten schieten
Sinds een aantal jaren is de situatie bij de zogeheten Teams Grootschalige Opsporing dat het aanstellen van een tegenspreker tot het standaardprotocol hoort. Zodra de melding van bijvoorbeeld een moord of ontvoering binnenkomt, wordt een rechercheteam samengesteld. Binnen enkele dagen wordt ook een tegenspreker uitgenodigd. De tegenspreker heeft toegang tot alle documentatie van het onderzoek. Hij of zij (en soms zijn er meerdere bij een zaak betrokken) heeft uitsluitend als taak om gaten te schieten in de aannames en hypotheses, en te bekijken of de alternatieven goed onderzocht zijn. Vaak zijn de tegensprekers ervaren teamleiders, en soms zij-instromers, die door de politie zelf in het tegenspreken getraind zijn. Een van de trainers is Talita Smits.
Talita Smits
Talita Smits (foto boven) ontving – als teamleider bij grote politieonderzoeken – tegenspraak, ze werkte daarnaast zelf als tegenspreker en is nu docent bij de tegenspraaktraining van de Politieacademie. Smits: 'Ik heb het onderwerp van alle kanten bekeken.'
Tegenspraakprotocol
Wat houdt de opleiding in? Smits: 'Er is onder meer aandacht voor de psychologische processen bij tunnelvisie en voor scenariodenken. De protocollen en instructies worden doorgenomen en de praktijk wordt getraind.' Voor tegenspraak heeft de politie een protocol geformuleerd waarin staat wat van de deelnemers aan het proces wordt verwacht. Er staat bijvoorbeeld in aan wie de tegensprekers verantwoording afleggen en hoe het proces wordt gerapporteerd.
Weerstand
De kern van de training is de kunst van het vragenstellen, aldus Smits. 'Tegenspraak draait vooral om vragen stellen. Hoe houd je iemand een spiegel voor? Tegenspraak heeft soms een negatieve lading, zoals blijkt uit het woord "tegen". Daarom was er aanvankelijk weerstand. Maar het voelt anders als je het ziet als sparren, feedback krijgen. Door gefundeerde vragen te stellen, zorg je dat iemand een open blik houdt. In de training worden tools aangereikt om vragen te stellen.'
Mee-rechercheren
Wat zijn de valkuilen? Smits: 'Aanvankelijk was dat vooral de acceptatie, vooral van de zij-instromers. "Wie ben jij dat je mijn besluiten ter discussie mag stellen?" Daarom is het zo belangrijk dat de teamleiders inzien welke baat ze bij tegenspraak hebben. Als de tegenspraak wordt gedaan door ervaren teamleiders, is de acceptatie makkelijker. Maar dan is een valkuil dat ze gaan mee-rechercheren. Ze gaan praktische oplossingen aandragen en vertellen hoe ze het zelf zouden doen. Bij tegenspraak moet het echter gaan om reflectie op de besluitvorming, om de keuzes die gemaakt zijn en de argumenten waarop ze gebaseerd zijn.'
Verdedigen
Krijgen de onderzoeksleiders ook training in het ontvangen van tegenspraak? Smits: 'Daar hebben we geen opleiding voor, maar het zou een goed idee zijn. Zelf vond ik tegenspraak geven makkelijker dan ontvangen. Als je midden in het onderzoek zit, zit je in de hectiek. Als iemand alternatieven aandraagt, is je eerste impuls vaak om je te verdedigen. Maar het is helemaal niet als aanval bedoeld. Daarom is onderdeel van het protocol dat er in het eerste gesprek veel aandacht is voor de kennismaking en de onderlinge afspraken. Wat kunnen we van elkaar verwachten? Wat gebeurt er als we het niet eens zijn? Als je in een gesprek van een half uurtje zorgt dat de procedure helemaal duidelijk is, komt dat de inhoudelijke gesprekken later ten goede.'
Resultaten
Wat zijn de resultaten? Smits: 'Wat tegenspraak voor de opsporing betekend heeft, is moeilijk meetbaar. Ik vond het zelf heel prettig om het te ontvangen. Het geeft een bepaalde veiligheid als meer mensen met de zaak hebben meegedacht. Je krijgt bovendien vragen die je anders, bijvoorbeeld tijdens de rechtszaak, toch wel had gekregen. En doorgaans stellen mensen in je team andere vragen dan tegensprekers. Je teamleden kunnen van jou afhankelijk zijn; bovendien zijn ze op een ander niveau met de zaak bezig. Ze voelen bijvoorbeeld de druk van de media en de nabestaanden minder. Het fijne van tegensprekers is dat ze vaak de ervaring hebben om ook met dat soort dimensies om te gaan. Nu de politie de afgelopen jaren transparanter is geworden, met meer ruimte voor interne reflectie, hoor je wel eens zeggen dat tegenspraak kan worden afgeschaft. Maar het gaat juist om die blik van buiten het team. Als je tunnelvisie wilt tegengaan, moet het niet komen van iemand die onderdeel is van de groep.'
Bedrijfsleven
Kan het bedrijfsleven hier ook iets mee? Smits: 'Wat wij bij de politie doen is projectmanagement, net als in het bedrijfsleven. Alleen hebben wij een ander product: waarheidsvinding. Net als de politie werkt het bedrijfsleven met scenario's en hypotheses. Dus ja, ik denk zeker dat het bedrijfsleven baat kan hebben bij een aanpak zoals deze.'
