De rooms-katholieke kerk, 's werelds oudste multinational, denkt na over zijn core business. Chief executive officer van de Nederlandse branche kardinaal Simonis over corporate identity, mission statement en het glazen plafond.
Hoe moet ik u aanspreken? Monseigneur, eminentie, meneer?
"Zegt u maar kardinaal. Eminentie stamt nog uit de feodale tijd, ik bedoel verleden tijd. Je zult maar met Uwe Uitnemendheid worden aangesproken. Kardinaal is echt genoeg."
Een kardinaal wordt beschouwd als de prins van de kerk.
"Het kardinalaat stamt uit de elfde eeuw, de tijd van het Heilige Roomse Rijk, de tijd van koninkrijken toen kerk en staat nog met elkaar verweven waren. Toen werd je gekwalificeerd als prins, net zoals de monarchie prinsen en prinsessen kent. Ik ben blij dat die titels niet meer spelen."
Eigenlijk bent u ceo.
"Zo kun je een bisschop niet beoordelen. Een bisschop is de opvolger van de apostelen. Ik ben dus in de eerste plaats bisschop. Daarnaast pas kardinaal. Dat was vroeger anders. Toen had je kardinalen die geen bisschop waren, dat is bij paus Johannes XXIII radicaal veranderd. Die heeft heel fijnzinnig aangevoeld: dit is een misgroei in de kerk. Een kardinaal moet een bisschop zijn, dat is het kardinale punt. En dan kom ik in een heel ander gedachten- en taalveld dan de chief executive officer."
De rooms-katholieke kerk is een spiritueel instituut, maar ook een organisatiemodel. Een multinational.
"Dat is op zich waar, als u ons maar niet beschouwt als een materiële business. Onze firma – om met uw woorden te spreken – is niet van deze wereld. We doen niet aan jaarverslagen en bedrijfsresultaten, we gaan ook niet mee met de golven van de mode. De kerk, hoe buigzaam ook, is onveranderlijk in haar doelstellingen, wat u mission statement zou noemen. De kerk is een voortzetting van de opdracht van Jezus Christus."
Nogal een strakke opstelling.
"Christus is de stichter van de kerk die de twaalf apostelen heeft aangesteld. Dat heeft hij niet voor niets gedaan. Het is een voortzetting, laat ik zeggen een vernieuwing van het volk van Israël. De eerst aangewezene voor die vernieuwing was Petrus. 'En op deze steenrots zal ik mijn kerk bouwen', heeft Jezus gezegd. Een steenrots is geen tijdgebonden symbool, het is een patroon voor alle tijden. Het patroon, zeg maar de managementstructuur, is een kerk die geleid wordt door de opvolgers van Petrus. De wijze waarop dat management wordt uitgeoefend, is in de loop van de geschiedenis natuurlijk heel wisselvallig geweest. Petrus was in het begin nog nauwelijks zichtbaar als de nieuwe leider. Die structuur is langzaam gegroeid. Pas in de vijfde eeuw met paus Gregorius de Grote en Paus Leo de Grote is die organisatie zichtbaarder geworden. Bisschoppen waren in het begin nog leiders van parochies. Die werden te groot en dus gingen ze medewerkers aanstellen. In de feodale tijd en de middeleeuwen had het bisschopsambt een hele andere kleur dan het nu heeft. Vroeger had je grote bisschopspaleizen. Bisschoppen waren vorsten. Ze hielden er soms zelfs een heel leger op na. Ik zeg Goddank, en met nadruk zeg ik Goddank, is dat allemaal voorbij."
Het indammen van de wereldlijke macht is niet vrijwillig gegaan. Er zijn oorlogen om gevoerd.
"Niet vrijwillig, nee, maar er zijn dingen met de kerk gebeurd die achteraf een zegen bleken te zijn. Achteraf zijn we ontzettend blij dat er mensen als Garibaldi zijn geweest. De kerk werd gezuiverd tot het eigenlijke, waar ze voor staat. En dat is geen wereldlijke natie, geen koninkrijkje, maar een geestelijk centrum."
Dus u bent blij met de hervormingen?
"Er waren misgroeiingen. Kijk naar het aartsbisdom Utrecht. Daar waren bisschoppen die veldslagen leverden. Dan denk ik: 'mijn hemel'. En dan zeg ik letterlijk weer: 'Goddank zijn we daarvan bevrijd'."
Je ziet dat het fundamentalisme de kop opsteekt. Kan die feodale tijd weer terugkomen?
"Dat zou volledig in strijd zijn met de geest zoals die naar voren komt in het Tweede Vaticaans Concilie."
De corporate identity is dus onveranderbaar. Multinationals als Coca-Cola en General Motors denken ook zo.
"Ik zeg alleen: dat komt nooit meer terug. Ik zal de eerste zijn om me, als er neigingen zijn de klok terug te draaien, daartegen teweer te stellen."
Petrus, de eerste paus, was bepaald niet een ontwikkelde en getrainde opvolger. Ik zie zo'n benoeming niet zo gauw bij Philips of Microsoft.
"Vanaf het begin heeft Jezus Christus hele eenvoudige mensen aangesteld, niet de high society. Christus was de kerk, de boodschap, en zijn boodschap was eenvoudig. Natuurlijk zijn er intellectuelen geweest, theologen die allesbehalve eenvoudig waren. Er is altijd een spanningsveld geweest tussen het apostolaat en de theologie. Een wederzijdse spanningsvolle verhouding. De kerk heeft zich uitgebreid, de organisatie is ingewikkelder geworden. Er ontstond een zekere wetenschap. Het is altijd een afweging geweest tussen de eenvoud van het apostolaat en de educatieve kant."
De kerk heeft in de afgelopen twintig eeuwen ook heel wat veranderingen over zich heen laten komen.
"Er zijn grote fundamentele schokgolven geweest. Ten eerste in de tijd van Constantijn, toen de kerk vanuit een vervolgingssituatie de positie kreeg van officieel erkend en uitgroeide tot staatsgodsdienst wat samenviel met de val van het Romeinse Rijk. Er volgde een duistere periode, en daarna Karel de Grote, die het Romeinse Rijk vernieuwde. Vervolgens de Middeleeuwen, een volkomen versmelting van kerk en staat, de paus die eigenlijk het hoofd van de Europese wereld was, en langzamerhand wordt dat uitgezuiverd."
De Reformatie?
"Ja, dat was een hele belangrijke periode van uitzuivering. Luther en ook Calvijn hebben de kerk gewezen op allerlei misbruiken, bijvoorbeeld met geld. Hoe komt de kerk aan haar geld, hoe correct is dat middel?"
De aflaathandel waartegen Luther tekeer ging?
"Dat ook. Dan krijg je 1870, voor mij een kristallisatie. De definitieve scheiding van de kerk als wereldlijke macht. Die scheiding was al begonnen met de Renaissance. Onze paus heeft daar hele zinnige dingen over gezegd: hoe gunstig het effect van hervormers als Luther en Calvijn is geweest. Hij heeft het woord uitzuiveringen gebruikt."
Laatst noemde u condoomgebruik symptoombestrijding. Wat is daar mis mee bij een gruwelijke ziekte als aids?
"Ik worstel er zelf ook mee. Ik heb er over gesproken met wijze, verstandige mensen. En uiteindelijk is het een soort dogma voor me geworden: vrijzinnigheid leidt uiteindelijk tot niets. Ik ben onvoorstelbaar voorzichtig met kortetermijnoplossingen omdat die de eindoplossing niet dichterbij brengen en slechts schijnresultaten scoren. Kortetermijnoplossingen betekent niet verder kijken dan je neus lang is."
Soms is de korte termijn het enige juiste, pragmatische antwoord.
"Door het gebruik van condooms zullen misschien nu een aantal levens worden gered, maar als we niet een definitieve ommekeer krijgen in seksueel gedrag, zal het probleem nog veel groter worden dan het nu is. Het is mijn stellige overtuiging – en ik word daarin gesteund door Afrikaanse bisschoppen – dat we verder moeten kijken. Afgezien van het technische aspect dat die dingen, die condooms, niet perfect zijn. Ze laten naar is gebleken veel van die cellen door. Er is ook een logistiek probleem. Hoe verspreid je ze in de 'bush bush'? Het gaat om de fundamentele oorzaken van aids. Promiscuïteit is er een van, armoede ook, en de achterstelling van de vrouw. Daar moet aan gewerkt worden."
Neem het verbod om vrouwen toe te laten tot de hogere wijdingen. Een glazen plafond. Is de kerk niet debet aan de achterstelling van de vrouw?
"Dat is een heel ander verhaal. Ik wil erop wijzen dat in de hele geschiedenis van het Christendom de vrouw door de kerk is gepromoot. Tegen de stromingen in. Bij de identiteit van de vrouw hoort niet het priesterambt. Wel is de vrouw in alle opzichten volwaardig en soms meer dan dat. Bij ons zie ik dat de parochies vaak grotendeels worden gedragen door de vrouw. Zonder dat ze priester is."
Waarom botst een vrouw die priester wil worden, en over de capaciteiten beschikt, dan tegen die muur?
"Dan zegt de kerk toch: dat hoort niet aan de vrouw. Het is natuurlijk een beetje kort door de bocht, we zouden er langer over moeten praten. Christus zelf heeft het taboe rondom de vrouw doorbroken, tot grote verwondering van de apostelen. Hij verheft de vrouw, Maria, tot de hoogste aller vrouwen, de koningin des hemels. Maar wat doet Jezus bij het Laatste Avondmaal? Uitgerekend bij het feest, waar de eucharistie wordt ingesteld en de communie wordt gegeven, is er geen vrouw bij. Twintig eeuwen lang heeft de kerk daarover gedelibereerd. De conclusie was: als Jezus dat niet heeft gedaan en de vrouw niet heeft laten delen in de bevoegdheid om de sacramenten van consecratie en communie te leiden, dan is dat zijn bedoeling. En dan moet die lijn worden voortgezet: geen vrouw als priester."
Maar wel de koningin des hemels.
"Dan zie je dat de man-vrouwverhouding zeer paradoxaal kan zijn. De man is het hoofd van de vrouw, maar de vrouw is ook in menig opzicht het hoofd van de man. God is bovengeslachtelijk, maar dan komt Jezus en die praat over de Vader, en de Zoon. Anderen zeggen dan: Jezus kon niet anders, want hij was een jood van tweeduizend jaar geleden en toen waren de verhoudingen zo. Maar Jezus was de Zoon Gods, dat is de alfa en de omega van de hele geschiedenis, hij heeft de kerk gesticht voor altijd, en heeft dat zo gewild."
Toch zoekt die kerk nu toenadering met partners die vroeger de band hebben verbroken, de protestanten, de oud-katholieken, de Kopten, de Grieks-ortodoxen.
"Het is juist heel goed dat er los van strikt theologische punten sprake is van verzoening. De evangelisch Lutherse kerk en de katholieke kerken hebben vorig jaar nog eens de zaken doorgenomen. In de loop van de eeuwen hebben we ons van allerlei eenzijdigheden voorzien. Nu we een paar honderd, misschien een paar duizend jaar verder zijn, ontdoen we ons van die eenzijdigheden. Oecumene is een typisch voorbeeld van verzoening. Het tast de officiële ambtsstructuur van de kern en de bisschoppen niet aan. Die verzoening zal er uiteindelijk toe leiden, dat we ons daar allemaal in vinden. Zo heeft deze paus een belangrijke vraag aan de orde gesteld: moet het pausschap in deze tijd niet op een andere manier gaan functioneren? Er staat nergens in het evangelie iets van de Zwitserse Garde. Die is er ook maar bijgekomen, en heeft geen wezenlijke functie. We hebben die garde nog steeds. Veel protestanten beschouwen het misschien terecht als poespas, maar de rooms-katholieke kerk heeft altijd een zwak gehad voor kleurrijkheid. Het centrum ligt niet voor niets in Italië. In Italië geldt het spreekwoord: de kleren maken de man. De kleuren maken de man ook. Het zijn geen theologische twistpunten. Als de verzoening in de toekomst zou eisen dat we die 'poespas' moeten afschaffen, dan kan het best zijn dat we de Zwitserse Garde, in de weegschaal leggen."
Poespas en politiek. De orthodoxe kerk heeft de hele tsarenfamilie heilig verklaard. Is dat iets voor de rooms-katholieke kerk? Het lijkt me niet zo'n beste public relations.
"Onze kerk heeft onlangs 120 martelaren heilig verklaard."
Dat lijkt toch wat anders dan de Romanov-familie of een lintje van de koningin. Wat betekent heilig verklaren?
"Dat de kerk officieel verklaart dat de betrokkenen in de hemel zijn en als zodanig kunnen worden aangeroepen voor voorspraak en dergelijke."
Dat lijkt me moeilijk te communiceren met andersdenkenden.
"De heiligverklaring is een wezenlijk bestanddeel van de katholieke identiteit en de paus bezit – krachtens dogma – het recht om hierover een onfeilbare uitspraak te doen. Dat staat vast, het is geen kwestie van slim, marktgevoelig communiceren. Zo'n bedrijf zijn we dus niet."
20 procent van de katholieken in Nederland, een miljoen mensen, is onvindbaar. Elk ander bedrijf zou alarm slaan als duizenden werknemers zoek zijn.
"Het is rommelig, maar het heeft een geschiedenis. Gemeenten die vroeger de geloofsachtergronden doorgaven, doen dat sinds een jaar of vijftien niet meer. Want dat is privacy, daar heeft een ander niks mee te maken. Het gevolg is dat we niet meer weten waar de mensen zijn. Er is ook een geloofscrisis gekomen, een kerkcrisis, veel gelovigen hebben zich afgekeerd. Dat gebeurt ook wel vaker met vrienden en familieleden. Ze verdwijnen, en na tien jaar of zo keren ze weer terug. We zijn dus niet zomaar een bedrijf, we zijn een gemeenschap. Maar we hebben wel een computersysteem in het leven geroepen, een soort databank, om de gelovigen te traceren. We willen graag weten op hoeveel mensen we – althans nominaal – kunnen rekenen. Dat gebeurt op basis van vrijwilligheid. Wie per se niet wil worden geregistreerd, heeft daartoe het volste recht."
De mensen zitten verspreid over de hele wereld. Kunt u de multinational niet beter opsplitsen?
"Het is nog steeds een wonder dat die eenheid bestaat. Er zijn conflicten, oorlogen, pastores komen in opstand, sociale veranderingen botsen met de centrale opvattingen, er heerst armoe, hongersnood, geloofstwijfel, maar op den duur ebt dat weg. Dat geloven we. Dan komen er andere generaties. De kerk heeft bijna duizend generaties gekend en overleefd. Het is denkbaar dat de jongere generaties weer orthodox in hun geloofsbelevenis worden. Ik zei u al dat we bezig zijn met een geweldige uitzuivering. Ik moet u wel zeggen dat in West-Europa de crisis groot is. Het verlies van geloof is ernstiger dan de crisis van de Reformatie. Er gaat een heleboel verloren, maar er zal ook een heleboel terugkomen. Ik denk dat West-Europa een deel van zijn invloed zal verliezen. Er zal meer nadruk komen te liggen op de Afrikaanse en Latijns-Amerikaanse landen. "
Wordt het dan geen tijd om het hoofdkantoor te verplaatsen naar Midden-Afrika?
"Ach, Rome is het centrum geworden. Het had ook een andere stad kunnen zijn. Het ligt in Italië, en dat is van oudsher een soepel land. Ik lig hier niet wakker van."
Er gaat veel verloren en er wordt veel opnieuw opgebouwd, zegt u. Wat is uw nieuwe mission statement?
"Ik ben geboren in een katholieke traditie, daar kom ik uit voort. Ik denk dat ten eerste de Heilige Geest daar de inspiratie van is geweest, en dan ten tweede de Acht Zaligsprekingen, en dan denk ik ook aan de Heer zelf. Dat is de mission statement. Ik val ook terug op wat al tweeduizend jaar geloofd is. Al onze acties zijn daarop gebaseerd, op de onveranderlijkheid van de overtuiging."
Uw dogma's zijn veel jonger dan tweeduizend jaar. Biedt de kerk nog wel hetzelfde product?
"Maar ze zijn geloofd, de dogma's, vanaf de vroegste geschiedenis van de kerk. En dat is de basis: dat we geloven. We hebben wel vaker nieuwe hoofdstukken verzonnen, dat is altijd gelukt. Want de basis is het tweeduizend jaar oude geloof. Er is geen ander product."
Geloof, is dat uw core business?
"Ja."
CV Kardinaal Simonis
1931 geboren in Lisse
1957 sacrament van de priesterwijding bisdom Rotterdam
1959 studie bijbelwetenschappen aan het Biblicum in Rome
1966 cum laude gepromoveerd
1966 kapelaan in parochie en ziekenhuis in Den Haag
1970 bisschop van Rotterdam
1983 aartsbisschop van Utrecht
1985 aangesteld als kardinaal
