Het is niet dat ze het werk niet meer aankon, en echt weg zal ze niet zo snel zijn. Beatrix stopt als koningin. Wat we van haar leren.
Wat voor leider is Beatrix, vroegen we ons op MT.nl zo'n twee jaar geleden af. Ze voert de leiding over een hofhouding ter grootte van een mkb-bedrijf. Haar stijl: hard en recht-door-zee, volgens hen die aan het hof werken.
Onze analyse uit 2010:
“Je wilt weten hoe ze als leider is?” De voormalig werknemer van Beatrix moet hard lachen om de vraag. “Ga maar eens een stukje met haar zeilen. Wie Beatrix op de Groene Draeck aan het stuurwiel ziet, weet dat ze een hele sterke aanvoerder is. Standvastig, onverzettelijk en niet uit op de populariteitsprijs. Bovendien is ze iemand die ook bij een flinke bries op eigen kracht de haven bereikt.” Beatrix als baas, het is een van de minst beschreven functies die de koningin heeft. Toch kan ze met goed fatsoen een echte manager worden genoemd. Ze voert de leiding over een hofhouding van om en nabij de driehonderd personen, verdeeld over meerdere ‘vestigingen’. Naast haar eigen hofhouding zijn er ook nog eens vijfhonderd personen indirect in dienst van het Huis van Hare Majesteit en ook die vragen van tijd tot tijd de nodige aansturing. En om de zaak nóg gecompliceerder te maken, moeten al deze mensen hun werk ook nog eens uitvoeren met de grootst mogelijke discretie.
Sollicitatieprocedure
Mysterie is de hoeksteen van de monarchie, zo weet Beatrix. Mondje dicht is dus het devies voor al haar werknemers, ook als je al jaren uit de dienst bent vertrokken. Dat veruit de meeste (ex)werknemers van de koningin zich daaraan houden, is tekenend voor haar leiderschap. De organisatie van het hof wordt gevormd door secretarissen, monteurs, financieel specialisten, archiefmedewerkers, onderhoudsploegen, huishoudelijk personeel en tuinmannen. Een kakelbont gezelschap van mensen, waarvan veel leden ooit persoonlijk zijn aangesteld door de koningin. De vorstin houdt ervan om nauw betrokken te zijn bij de selectieprocedure van haar naaste medewerkers, maar niet vanaf het begin. Wie alle sollicitatierondes met goed gevolg heeft doorlopen, krijgt tot slot een kort persoonlijk onderhoud met Beatrix. Zij kijkt of de aanstaande werknemer uit het juiste hout is gesneden of dat hij of zij ‘op maat gezaagd’ moet worden; een mooi eufemisme voor een spoedcursus hofetiquette en stormbestendigheid.
Geen blamage
Pas als de koningin haar persoonlijke goedkeuring heeft verleend, treedt de nieuwbakken werknemer eindelijk toe tot de hofhouding. Het is een methode die door de jaren heen ervoor heeft gezorgd dat de organisatie van het hof staat als een huis. En dat terwijl Beatrix het wat personeel betreft een stuk moeilijker heeft dan haar moeder. Juliana haalde bijna al het personeel voor paleis Soestdijk uit het naburige Spakenburg, een streng christelijk bolwerk waar de mensen stuk voor stuk Oranjeklanten waren. Deze godvrezende knoesten waren bovendien geen praters, waardoor discretie verzekerd was. Voor Beatrix is er geen vanzelfsprekend reservoir van personeel, dus moet zij vertrouwen op haar selectieprocedure. En tot nu toe heeft die procedure uitstekend gewerkt, er zijn weinig avonturiers op het paleis binnengekomen. Beatrix is daarmee gespaard gebleven voor de blamage van de Britse vorstin, die haar ontbijt een tijd lang geserveerd kreeg door een undercover reporter van een krant.
Juliana was verlegen
Het management van het huis van Oranje doet in veel opzichten denken aan een traditioneel familiebedrijf. Veel ruimte voor plotselinge vernieuwing is er in zo’n omgeving niet. Het personeel voert taken soms uit op exact dezelfde manier als vijftig jaar geleden. Toch brengt iedere nieuwe telg een eigen stijl van leidinggeven mee naar de directiekamer. Ook binnen Oranje is er veel veranderd ten opzichte van de vorige ‘directie’ onder Juliana en Bernhard. En de grote vraag is uiteraard hoe de opvolger van Beatrix, Willem-Alexander het gaat doen. Hij lijkt veel meer op zijn oma dan op zijn moeder.
In veel opzichten was Juliana een onzekere leider. Bezoekers aan Soestdijk viel het op dat ze vaak een weifelende houding aannam, soms zelfs behoorlijk verlegen was; Bernhard had overduidelijk de broek aan. Tegenover haar personeel wilde Juliana dan ook absoluut niet de grote baas uithangen. Ze had ook voor het eerst in de geschiedenis van het hof gezorgd voor een goed pakket arbeidsvoorwaarden. Op instigatie van Juliana waren de lonen flink omhoog gegaan ten opzichte van de periode onder Wilhelmina, wat onmiddellijk zorgde voor een tekort op de lopende rekening. Vanaf 1969 zat de koningin der Nederlanden zelfs tegenover een delegatie van de vakbonden, om een CAO af te sluiten voor haar personeel. Geen wonder dat de mensen van Soestdijk haar op handen droegen.
De no-nonsense van Beatrix
Met de troonsbestijging van Beatrix in 1980 brak het no-nonsense tijdperk aan. Economisch ging het niet goed met Nederland en dus moesten de kosten van het hof naar beneden. Geen probleem voor Beatrix. De koningin is zuinig, op het obsessieve af. Dat merkte haar zus Margriet aan den lijve, toen na 1980 de beveiliging van haar gezin tot een minimum werd teruggebracht. Ook het personeelsbestand kromp iets door tijdelijke contracten niet te verlengen en uittreders een tijd lang niet te vervangen. Het was niet de enige verandering. De gelijkheid die Juliana met haar personeel nastreefde, verdween totaal. Voor haar personeel chocolademelk bereiden met kerst, zoals Juliana altijd deed, verdween van de agenda. Beatrix is de baas op het paleis, daarover bestaat op het hof geen misverstand. Het had de nodige consequenties voor het hof.
Steekje laten vallen
De organisatie van de hofhouding werd platter, omdat enkele belangrijke taken werden overgenomen door externe adviseurs. Zo was er ruimte voor frisse ideeën en verminderde het risico van intriges, zoals onder Juliana. Er waren immers minder hoge functionarissen. Het uitbesteden verhoogde natuurlijk wel het gevaar op lekken of schandalen. Dat ondervond Beatrix aan den lijve toen haar juridische adviseur mr. Frits Salomonson in opspraak kwam. Verschillende artikelen in de media over drugsgelden en seksuele uitspattingen maakten van hem ineens een publieke figuur. Een faux pas die een adviseur van het hof niet mag maken. Salomonson en zijn collega Oscar Hammerstein verlieten dan ook discreet de dienst van het paleis.
Controlfreak
De zaak-Salomonson is een van de weinige steekjes die Beatrix heeft laten vallen. Ze staat bekend als een controlfreak die graag alle aspecten van de hofhouding in de gaten houdt. Koks die voor haar werken, moeten er niet vreemd van opkijken als de koningin ineens in de keuken staat om te kijken hoe het gaat. Maar, nog belangrijker, of er wel spaarzaam wordt gewerkt. De hofhouding is duur, dus beseft Beatrix dat er zuinig aan gedaan moet worden, zeker sinds de daadwerkelijke kosten van de monarchie – 100 miljoen euro – sinds2009 op straat liggen. Voormalige paleismedewerkers spreken nog wel eens hun verbazing uit over de ophef die hun werkgeefster kon maken over schijnbaar kleine verspillingen. Maar Beatrix weet dat kostenbeheersing begint met de kaasschaaf. Zeker in 2011, toen een miljoen euro moest worden bezuinigd op het hof.
Oog voor detail
Beatrix heeft dan ook een obsessie voor details. Het liefst controleert ze een proces van begin tot eind zonder inmenging van anderen. Zo ontwerpt ze in de jaren zestig haar eigen trouwjurk omdat de modellen die anderen schetsen niet aan haar wensen voldoen. De uitvaarten van Claus, Juliana en Bernhard in de afgelopen jaren waren ook tot in de puntjes uitgedacht door Beatrix. Het moesten stijlvolle hommages worden aan haar ouders en man. Dus pakte Beatrix haar schetsblok en ontwierp een nieuw uitvaartritueel dat tegelijk spectaculair en eerbiedwaardig was. Voor familiebedrijf Van Oranje, waar symboliek en ceremonie kernactiviteiten zijn, is dit oog voor details van onschatbaar belang.
Problemen met 'dochteronderneming' Margarita
Door juist bij uiterlijk vertoon alles zelf in de hand te houden, is Beatrix uitgegroeid tot een sterke manager. Een warme manager is ze echter niet, hoewel haar imago op dit vlak de laatste twee jaar wat is bijgedraaid. Mensen die voor haar hebben gewerkt spreken desalniettemin vaak met respect over de vorstin, maar zelden met warmte. Het is haar grootste makke: een soms schokkend gebrek aan gevoel. Dat is wellicht ook de reden voor de grootste ruzie sinds jaren in het familiebedrijf: de heibel met dochteronderneming Margarita. Er wordt gefluisterd dat een wat meer tactische omgang met de opstandige onderdirectrice een hoop narigheid had gescheeld. In plaats daarvan koos Beatrix voor haar favoriete managementstijl: recht door zee en geen gezeur. Het maakte een zeer publieke escalatie onvermijdelijk. Gelukkig maakte Margarita zichzelf door enkele media-optredens onmogelijk, zodat de schade beperkt bleef. Het is echter een waarschuwing dat er in dit mediatijdperk weinig voor nodig is om het familiebedrijf in zwaar weer te doen komen.
People skills
KONINGIN BEATRIX
Op 30 april 1980 wordt Beatrix koningin der Nederlanden. Al snel blijkt ze een totaal andere vorstin dan haar moeder Juliana. Ze is moderner, met een grote belangstelling voor kunst en cultuur, maar minder voor Jan met de Pet. Beatrix betrekt in 1981 Paleis Huis ten Bosch in Den Haag, dicht bij de Randstedelijke elite. Tijdens een interview met Hella Haasse in 1988 geeft Beatrix toe geremd te zijn in haar omgang met onderdanen. In de jaren tachtig blijkt bovendien dat ze veel meer contact heeft met de politiek dan haar moeder, die Den Haag vooral leuk vond ‘om te winkelen’. Onder haar koningschap worden de kabinetten Van Agt, Lubbers, Kok, Balkenende en Rutte geformeerd.
Vooral met Ruud Lubbers heeft Beatrix een uitstekend contact. Toch is het juist Beatrix die in 1994 aandringt op een kabinet zonder het CDA. Bovendien vraagt ze Kok een regeerakkoord te schrijven vóór de coalitiepartijen bekend zijn. Het luidt jaren van hoogconjunctuur in. Als de economische bel leegloopt gaat het ook minder met de vorstin. In 2003 krijgt ze zeer openbaar ruzie met haar nichtje Margarita. In datzelfde jaar overlijdt echtgenoot Claus. In 2004 volgen haar ouders Juliana en Bernhard.
Dat ze deze people skills mist, weet Beatrix zelf ook. Tegen de Amerikaanse biograaf van haar vader vertelde ze in de jaren zestig dat ze Bernhard enorm bewonderde om zijn ontspannen omgang met mensen. “Ik zou willen dat ik net als hij met alle mensen zou kunnen praten over wat ze maar interesseert en ze zo op hun gemak zou kunnen stellen.” Het citaat van Beatrix kwam niet in het uiteindelijke boek, maar werd door de Amerikaan in zijn archief gestopt met de aantekening ‘ze was toch erg makkelijk in de omgang.’ Maar een voormalig werknemer weet wel beter. “Beatrix mag best wel eens uit haar traditionele rol stappen. Het is allemaal erg stijf en formeel.” Het Nederlandse volk lijkt het met haar eens te zijn; slechts 45 procent vindt in 2011 dat ze ‘dicht bij het volk’ staat. De helft van de Nederlanders vindt op dat moment dat Beatrix er maar mee op moet houden ten gunste van een opvolger.
Geen hoogvlieger
Zoals bij alle familiebedrijven sluimert ook bij de BV Oranje de kwestie van opvolging permanent onder de oppervlakte. Gelukkig voor Beatrix is altijd volstrekt duidelijk geweest wíe haar opvolger gaat worden, daar kon geen gedonder over komen. Willem-Alexander is qua intelligentie en zelfvertrouwen misschien geen hoogvlieger, maar omdat hij de oudste is, zal hij het zijn. Zo eenvoudig is dat in een monarchie. Gelukkig is de kroonprins – net als de wat zwakkere leider Juliana – getrouwd met een partner die stevig van wanten weet. Waar Bernhard in feite voor zijn functie werd klaargestoomd door zijn werkgever IG Farben, zo is Máxima gepokt en gemazeld in de snoeiharde bancaire wereld van New York. Beide overvleugel(d)en qua populariteit hun Oranje-partners.
De overdracht
De grote vraag was lang wanneer de overdracht van het ambt zou plaatsvinden. Iedere directeur die de bestuurszetel gaat verlaten voor een zoon of dochter kent het dilemma: wat is het juiste moment? De datum van Beatrix’ abdicatie leek van twee factoren afhankelijk: haar eigen energie en de overtuiging dat Willem-Alexander klaar is voor de klus. Na binnen korte tijd haar beide ouders en haar echtgenoot te hebben verloren, leek de vraag over energie voor Beatrix een tijd lang het meest prangend. Toegegeven, het koningschap kost haar niet veel moeite, maar toch moet ze keer op keer opbrengen om ‘oprecht’ enthousiast te worden van koekhappende gehandicapten of dorsvlegende oude ambachtsmannen. Over haar energiegehalte is ze nu haar aftreden zich daadwerkelijk aandient duidelijk, dat zit wel snor. Het is gewoon tijd voor een nieuwe generatie, vindt de koningin.
Kwaliteiten van de opvolger
En dus is het tijd voor Willem-Alexander die heeft er in het verleden blijk van gegeven beslist geen intellectueel te zijn. Zo waren er behoorlijk wat tutoren nodig om hem door zijn – aangepaste – studie geschiedenis te slepen. Geen schande, het moderne koningschap vereist geen bolleboos. Wel iemand die de familie BV draaiende kan houden door het volk te geven wat het wil: de mystiek en traditie van het koningschap. Kan Lex dat karwei aan? Zeker is dat hij een heel andere vorst zal worden dan zijn moeder. In plaats van postmoderne kunstenaars heeft hij volkszangers en zeezeilers als vrienden. Maar wellicht is zo’n vriendenkring voor het moderne koningschap precies wat nodig is. Het grootste kritiekpunt op moeder is immers dat ze een wat koel imago heeft en niet met het gewone volk kan omgaan. Een gezellige stuntel op de troon kan het volk weer dichter bij het hof brengen.
De politieke rol
Er gaan stemmen op om met de troonsbestijging van Willem-Alexander de hele monarchie inhoudelijk te vernieuwen. De koning zou dan niet meer betrokken zijn bij kabinetsformaties of de Raad van State. Het is toch moeilijk voorstelbaar dat de minister-president elke week op de thee bij Willem-Alexander zit. Beatrix is dat scenario een gruwel. Ze heeft een aantal keren aangegeven dat het koningschap wat haar betreft alleen waardevol is als het inhoud heeft. Louter een symboolfunctie is niet genoeg. Het is onwaarschijnlijk dat ze graag mee zal helpen aan de uitholling van het takenpakket van het staatshoofd. Maar met Willem-Alexander in aantocht kan ze wellicht niet anders. De kroonprins is al een paar keer bijna over de ministeriële verantwoordelijkheid gestruikeld en heeft laten merken niet het nodige politieke fingerspitzengefühl te bezitten. In een zogenoemd smaller Zweedse model kan hij zich geheel wijden aan een waterconferentietje hier en een lintje-knippen daar. De corebusiness van Oranje, zeg maar.
Afscheid van de monarch
Hoe Beatrix precies over de suggesties denkt om haar huidige functie uit te hollen, weten we niet. Maar ze moet zich bewust zijn van de noodzaak van verandering, net zoals ze zelf het koningschap ook opnieuw inhoud heeft moeten geven toen ze de troon overnam van Juliana. Alleen zou de volgende aanpassing wel eens permanent kunnen zijn. De tijd leert dat alle koningen steeds minder macht krijgen en op den duur wellicht helemaal zullen verdwijnen in een verenigd Europa. Door mee te werken aan een nieuwe invulling, kan Beatrix het ambt in ieder geval nog één generatie redden. Nu ze haar kroon aan de wilgen hangt, kan het land best wel eens afscheid nemen van de laatste écht monarch.
