De stagnatie in de IT-sector brengt herinneringen boven aan het beruchte jaar 1993, toen de sector voor het eerst in de geschiedenis kromp. Met één verschil: de oorzaken van de huidige malaise liggen veel dieper. Portret van een branche met groeistuipen.
In historisch perspectief is de IT-sector een curieus geval. In de jaren vijftig en zestig bestond hij nog nauwelijks. In de jaren zeventig kwam hij aarzelend op gang. In de tachtiger jaren begon de groei die, slechts onderbroken door één periode van terugval, in adembenemend tempo tot het jaar 2000 doorging. Die periode van terugval was de periode 1992-'93, toen een groot aantal bedrijven failliet ging, honderden werknemers werden ontslagen en de sector zelfs even kromp in plaats van zwol. Maar daarna ging het weer crescendo, met een groeitempo dat ongeveer twee keer zo hoog lag als dat van de Nederlandse economie in zijn geheel. Achteraf gezien lijkt het op een wilde rit in een achtbaan, maar dan een achtbaan die bijna uitsluitend omhóóg voerde.
Tot de IT-sector (ook wel: automatiseringssector) wordt gerekend alles wat met computers te maken heeft, van de verkoop van pc's voor thuis tot en met de bouw van complexe computersystemen in bedrijven. De afgelopen jaren is de term ict in zwang geraakt, nadat de computer- en de telecomsector steeds meer in elkaar zijn geschoven. Dat compliceert het zicht op de ontwikkelingen enigszins: als geheel groeide de ict-sector vorig jaar nog behoorlijk (met 5,26 procent volgens de overkoepelende brancheorganisatie Nederland~ICT), maar dat kwam doordat de telecom het nog steeds goed deed (11 procent groei). De IT-markt deed het een stuk minder: een daling van 1 procent. Een achteruitgang dus, voor het eerst sinds 1993. De automatiseringssector is in zwaar weer terechtgekomen.
Gedwongen ontslagen
Een daling van één procent lijkt nog bescheiden. Maar de koele cijfers doen niet helemaal recht aan de werkelijkheid, die soms ontluisterend hard is. Het aantal faillissementen steeg vorig jaar dramatisch, zo blijkt uit cijfers van onderzoeksbureau Marketons. In totaal zijn er in 2001 430 ict-ondernemingen failliet gegaan, tegen 80 drie jaar eerder. Vooral de dienstverlening en de verkoop en distributie van computerproducten werden hard getroffen. Bijna 40 procent van de bedrijven reorganiseert op dit moment of verwacht dat binnen een jaar te doen, zo bleek uit onderzoek van Intomart in opdracht van vakblad AutomatiseringGids. In 9 procent van de gevallen gaat dat gepaard met gedwongen ontslagen.
Ook voor de werknemers die wel mogen blijven, zijn het sombere tijden. Bij 60 procent van de bedrijven hoeft het personeel dit jaar geen salarisverhoging te verwachten. Door de inflatie gaan ze er dus netto op achteruit. Uit een ander onderzoek (van Hay Group) blijkt zelfs dat de werknemers geld moeten inleveren: door de lage winsten van de bedrijven verliest bijna iedereen zijn bonusuitkering. Daarmee zou het personeel in de sector 13 procent van zijn salaris kwijt zijn.
De vergelijking dringt zich op met 1993. “Wat ik om me heen in het bedrijf hoor, is dat de terugval nu sneller is dan destijds,” zegt Herbert van Zijl, woordvoerder van Getronics. “Bovendien is het een diepere val.” Getronics moest over 2001 voor het eerst sinds het bedrijf in 1985 naar de beurs ging een verlies bekendmaken. Mede door afschrijvingen van goodwill kwam dat verlies meteen boven de 1 miljard euro uit. Eind vorig jaar maakte Getronics al bekend in Nederland driehonderd arbeidsplaatsen te willen schrappen.
Toch heeft de sector, ondanks de indrukwekkende stroom negatieve berichten, tot nu toe weinig medelijden weten op te wekken. De problemen hangen immers nauw samen met de euforie van enkele jaren geleden. Door de automatiseringstrends zoals de millenniumbug, de komst van de euro en de opkomst van e-business leek het lange tijd of het niet op kon in de automatisering. Maar binnen enkele jaren sloeg dat volledig om: het jaar 2000 is achter de rug, de euro is relatief probleemloos ingevoerd en het zakelijk gebruik van internet heeft tot nu toe zijn belofte niet kunnen waarmaken. De grote hypes zoals internet en de euro hebben de groei van de sector in de jaren 1998-2000 aangejaagd. Het is dus geen wonder dat er nu een terugslag optreedt. De economische terugval in 2001 deed de rest.
Lichtpuntjes
De grote vraag die nu door de sector gaat, is wanneer de opleving te verwachten is. De IT is zo gewend aan groei dat de vraag niet wordt gesteld óf, maar wannéér de cijfers weer omhoog gaan. Dit jaar al? Of pas in 2003?
Enige hoop wordt geput uit de oorzaken van de terugval, zoals de economische dip en de tegenvallende trends. Als de economie weer aantrekt, zou de IT immers (net als in 1993) weer kunnen opveren. De nieuwe ontwikkelingen zoals e-commerce en customer relationship management (crm) komen misschien trager op gang dan verwacht, maar zullen op termijn in staat zijn de klanten te verleiden tot nieuwe investeringen, zo wordt gedacht.
Een marktonderzoekbureau zoals IDC voorspelt voor de mondiale ict-sector voor dit jaar alweer een groei van 3 procent, en in 2003 zelfs 5 tot 6 procent. De rit in de achtbaan kan dus omhoog worden vervolgd, met 2001 net als 1993 als een van de 'hobbeltjes' die men achter de rug heeft.
De Amerikaanse economie trekt weer aan. De omzet van chipmaker Intel steeg in het eerste kwartaal en de winst van Microsoft en Compaq ging omhoog. De omzet van de pc-verkopen bleef min of meer op peil. Zo zijn er overal kleine lichtpuntjes te zien, vooral als je graag lichtpuntjes wílt zien.
Machiel de Rooij van Nederland~ICT is gematigd optimistisch. “Niet in alle onderdelen van de sector gaat het slecht,” zegt hij. “Er vallen weliswaar ontslagen, maar het aantal blijft beperkt.” Veel automatiseringsbedrijven houden mensen in dienst, ook als er tijdelijk geen werk voor ze is – het verschijnsel dat bekendstaat als 'bankzitters'. “Daaruit,” zegt De Rooij, “kun je opmaken dat de toekomstverwachtingen die deze bedrijven koesteren niet sterk negatief zijn. Anders zou je die mensen niet in dienst houden.”
Sommige marktonderzoekers zijn echter pessimistischer. Willem Veldkamp van Marketons wijst erop dat de economie en de hypes van de afgelopen jaren niet de enige oorzaken van de terugval zijn. “Er is ook simpelweg sprake van een verzadigde markt,” zegt hij. “Iedereen die een pc kan gebruiken in zijn werk, heeft er nu wel eentje voor zijn neus staan. Ook de infrastructuur is min of meer klaar.” In de eerste maanden van dit jaar is het aantal faillissementen in de IT-sector (na het rampzalige jaar 2001) nog verder gestegen, aldus Veldkamp.
Adriaan Meij van AME Research ziet nog geen nieuwe technologie die in staat is de nieuwe groeitrend aan te sturen. “IT is geen wondermiddel meer, maar een praktisch bedrijfsmiddel waar gebruikers direct rendement van willen zien,” aldus Meij. Eindgebruikers, zowel zakelijk als particulier, letten scherp op hun budgetten. Meij: “Een nieuwe groeigolf verwacht ik pas na het midden van dit decennium.”
Teleurstelling
Willem Veldkamp denkt dat de verhouding tussen de IT-bedrijven en hun klanten aan het veranderen is. Grote bedrijven, zo heeft hij gemerkt, zijn terughoudender geworden met het aangaan van grote IT-projecten. De reden is dat er teleurstelling heerst over wat de IT tot nu toe heeft opgeleverd. “In de tientallen jaren dat de IT-sector inmiddels bestaat, is die teleurstelling er altijd geweest,” zegt hij. “Als je als bedrijf een klein beetje extra functionaliteit wilt, ben je meteen heel veel meer geld kwijt.” De automatiseerders zijn er volgens Veldkamp voornamelijk in geslaagd om dat wat de bedrijven al deden, soepeler en grootschaliger te maken. Maar met het toevoegen van nieuwe functies is het veel somberder gesteld. Bedrijven worden ook huiverig van de hypes die telkens op ze worden afgevuurd. “Eerst had je het millennium, en daarna de euro, dat zou weer veel groter worden dan het millennium, zo werd gezegd. Uiteindelijk was het een storm in een glas water.” De bedrijven worden een beetje hype-moe.
Een opmerkelijk signaal met betrekking tot de verhouding van IT-bedrijven en hun klanten kwam onlangs uit de sector zelf. In een afscheidsbrief bij zijn laatste jaarverslag schreef de vertrekkende topman van IBM, Lou Gerstner, enkele hartige woorden. Dat het nu slecht ging met de sector, aldus Gerstner, werd door veel mensen toegeschreven aan de recessie en de 'dotcom-bubble'. “Ze lijken te geloven dat als de wereldeconomieën zich herstellen, het leven in de IT-industrie weer normaal wordt. Naar mijn mening is niets verder van de waarheid.” Gerstner gaat verder met kritiek op de klantonvriendelijkheid van de sector. Er worden nieuwe technieken bedacht en 'over de muur gegooid' naar de klant, die dan zelf maar moet uitvissen hoe ze moeten worden toegepast. Naast innovatie zou de IT zich in de toekomst veel meer moeten richten op de integratie van de technieken met de bedrijfsprocessen van de klanten.
Dit soort geluiden worden niet voor het eerst gehoord in de sector. De meeste automatiseringsbedrijven, in Nederland en daarbuiten, hebben een technische achtergrond, als hard- of softwareproducent of als leverancier van IT-personeel. Stuk voor stuk hebben ze zich de afgelopen jaren als een 'strategisch adviseur' geprofileerd, om hun klanten bij te staan in het ontwikkelen van hun IT-beleid. Het is echter de vraag in hoeverre ze daarin zijn geslaagd, gezien de toenemende kritiek die er op dit punt in de markt te horen is.
Bijvoorbeeld van Heliview Marketingservice, een onderzoeksbureau dat onder meer werkt voor Nederland~ICT. In de ict-sector, zo stelde Heliview onlangs in een persbericht, verdiept het lijnmanagement zich onvoldoende in de vraag wat technologie de organisatie kan bieden en wat de organisatorische voorwaarden voor, en consequenties van vergaande informatisering zijn. De sector is, met andere woorden, te veel techniek en te weinig business. 'Hier ligt tot nu toe dé gemiste kans voor de ict-sector', schrijft Heliview.
Koffiejuffrouw
Volgens Ton Ketelaars van Heliview speelt dit probleem al enkele jaren, maar is het onzichtbaar gebleven door de millenniumbug en de euro die de sector tijdelijk een opwaartse injectie gaven. Bij bedrijven is de twijfel over de rol die de IT in de toekomstige ontwikkeling van de organisatie moet spelen, eerder toe- dan afgenomen. Daar is niet alleen de IT-sector zelf debet aan, het probleem ligt namelijk ook binnen de bedrijven, waar te weinig IT-expertise is opgebouwd. “De IT-afdelingen zijn jarenlang gekort en hebben nauwelijks meer dan een groot aantal uitvoerende taken overgehouden,” aldus Ketelaars. “De IT-staf wordt tegenwoordig tegelijk met de koffiejuffrouw geïnformeerd over de toekomstige bedrijfsstrategie.”
Machiel de Rooij van Nederland~ICT gaat zelfs een stapje verder. “De automatiseerders staan klaar om de bedrijven te bedienen met advisering over de integratie van IT in de bedrijfsprocessen. Maar vaak blijkt dat de klanten daar zelf niet klaar voor zijn. Je kunt als automatiseringsbedrijf nog met zo'n mooi verhaal komen, je bent nergens als de klant er niets van snapt.”
De Rooij ziet daarom ook voordelen van de huidige teruggang in de sector. “Nu is de tijd gekomen dat de vele technieken die de afgelopen jaren zijn ontstaan verder worden uitgekristalliseerd, en er beter over de toepassing wordt nagedacht. Als de bedrijven daarbij, ondersteund door de automatiseringsbedrijven, een coherente visie ontwikkelen op de inzet van IT in hun business, kan de sector er uiteindelijk sterker uit te voorschijn komen.”
Hypegekte
Het beeld dat van de huidige automatiseringssector ontstaat, is van een sector die zo snel gegroeid is, dat hij min of meer zichzelf voorbij gelopen is. Jarenlang werd de sector voortgedreven door de ene hype na de andere – zo veel hypes, dat de klanten er bijna gek van werden. Intussen is de werkelijke vraag, namelijk hoe de informatietechnologie optimaal kan worden gebruikt om het bedrijfsbeleid te ondersteunen, ondergesneeuwd geraakt.
De relatie tussen veel automatiseringsbedrijven en hun klanten is tamelijk haastig en vaak weinig stabiel tot stand gekomen. Veel IT-contracten zijn bijvoorbeeld juridisch broddelwerk, er ontbreken essentiële bepalingen over intellectuele eigendomsrechten of aansprakelijkheid. Tegelijkertijd blijven de bedrijven ontevreden over de resultaten van de projecten. Volgens een recent onderzoek van Gartner Group verkwisten bedrijven gemiddeld 20 procent van hun IT-budget aan uitgaven die hun doelstelling niet halen. Daarbij zou alleen al in West-Europa 160 miljard euro door bedrijven over de balk zijn gesmeten.
Een ander onderzoek van Gartner is verontrustend voor mensen die hopen op een spoedig herstel van de IT-sector. Volgens het Amerikaanse onderzoeksbureau zijn er de komende tijd geen grote innovaties of belangrijke trends te verwachten die de sector uit het slop kunnen trekken. De vorige trends – crm, e-business, het millenniumprobleem, dotcom en 'mobile computing' – hebben teleurstellingen opgeleverd. Michael Fleisher, ceo van Gartner, zei onlangs: “Ict staat op de prioriteitenlijst van het topmanagement vrijwel overal onderaan en dat zal de komende jaren niet veranderen.”
Tot nu toe dreven de trends en de hypes de groei in de IT-sector tot grote hoogten. Het wachten is op de volgende grote hype, dit jaar, volgend jaar of over vijf jaar. “De volgende hype,” zegt Ton Ketelaars van Heliview, “zou moeten zijn dat de IT-sector zich ontwikkelt tot een vertrouwde bedrijfsadviseur. Daar zou de sector én zouden zijn klanten veel baat bij hebben.”
