De bedrijfsethicus heeft zich de laatste tijd opgewerkt van ongewenste moraalridder tot gewaardeerde gesprekspartner van de directie. Normen en waarden zijn hot en ook het bedrijfsleven kan zich niet langer afzijdig houden.
Op de Wereldtop voor Duurzame Ontwikkeling in Johannesburg afgelopen zomer, waren niet alleen regeringsleiders, politici en industriëlen aanwezig. Het gonsde er ook van de ethisch consultants. Deze betrekkelijk nieuwe professionals worden steeds vaker ingeschakeld om het bedrijfsleven te begeleiden bij maatschappelijke dilemma’s. Of het nu gaat om het kappen van een bosje bij de aanleg van een nieuwe weg, of om kinderarbeid: bedrijven zitten al snel in de verdachtenbank. Integer handelen, duurzaam ondernemen, maatschappelijke verantwoordelijkheid, gedragscodes, bedrijfsethiek en mission statements ontnemen de gemiddelde directeur bijna het zicht op normale doelstellingen als omzet en winst.
Niet alleen actiegroepen maar ook gemeenten, vakbonden, politici en andere maatschappelijke groeperingen eisen dat bedrijven rekening houden met de normen en waarden die zij koesteren. Ook in eigen huis moeten bedrijven de brave Hendrik uithangen. Personeel bespioneren met camera’s, werknemers die op internet surfen in de tijd van de baas aanpakken, het zijn hachelijke interventies. Eén misstap en de naam en faam van het bedrijf loopt gevaar. De ethisch consultant is bij deze permanente worsteling van bedrijven een vrijwel onmisbare bondgenoot geworden.
Tien jaar geleden was hij nog een alternatieve idealist. Vijf jaar geleden was hij geëvolueerd tot brandjesblusser, ingehuurd als een bedrijf weer eens overhoop lag met actiegroepen. “Een klassieker: kinderarbeid bij Ikea. Niet dat het bedrijf zelf kinderen in dienst had, maar zij werd in verband gebracht met toeleverende bedrijven die gebruik maakten van kinderarbeid,” zegt Ronald Jeurissen, hoogleraar bedrijfsethiek aan Universiteit Nijenrode. Daarnaast is hij actief als ethisch consultant. Na publieksacties van de Socialistische Partij tegen kinderarbeid in Indiase fabrieken besloot de meubelgigant in 1999 een gedragscode in te stellen die door leveranciers moet worden ondertekend. Sindsdien is ethiek voor bedrijven alleen maar belangrijker geworden.
“De discussies over duurzaamheid en integriteit is diep doorgedrongen in het bedrijfsleven,” zegt Jeurissen. “Het krijgt een plaats binnen het management. Alle businessschools bieden het aan in hun programma’s.”
Ethiekconsulenten zijn inmiddels ook te vinden bij de grote advieskantoren, zoals Deloitte&Touche en KPMG. Ze bewegen zich ook in de universitaire wereld, zoals op Nijenrode en Erasmus. Daarnaast zijn er de eenpitters die de markt ontdekt hebben. “Als je alles meetelt, duurzaam ondernemen, integriteit, bedrijfsethiek, maatschappelijk verantwoord ondernemen, dan kom je wel uit op een paar honderd mensen,” zegt Jeurissen. “Ik denk dat een op de honderd studenten die hier aan Nijenrode bedrijfsethiek volgen ethisch consultant wordt.”
Dierenvrienden
De opkomst van de ethisch consultant lijkt misschien een hype. Een mooiprater die ter wille van de public relations teksten prevelt waar keiharde managers hun geweten mee kunnen sussen. Maar de economische malaise heeft de ethisch consultant nog niet verjaagd. Volgens kenners is zijn verschijning geen pr-stunt, maar eerder een gevolg van privatisering en deregulering. Vroeger bepaalde de overheid tot in detail aan welke normen burgers en bedrijven moesten voldoen om integer te zijn. Dergelijke regelgeving is minder streng tegenwoordig. Daardoor zijn normen van andere belanghebbenden scherper in beeld gekomen, variërend van die van werknemers en vakbonden, tot die van mensenrechtenactivisten en dierenvrienden toe.
Dat dwingt bedrijven tot het maken van afgewogen keuzen, want de eigen bedrijvigheid brengt ze voortdurend in botsing met andermans belangen. Er zijn steeds minder overheidsregels om dat te reguleren. Ethiekadvies assisteert bij het inzichtelijk maken van de verschillende keuzen en het inschatten van de gevolgen van bepaalde opties.
Weer een adviseur over de vloer, dat zal wel weer wat kosten. Ethiekconsulenten vegen die suggestie van tafel. “Wij zijn niet bezig met miljoenen kostende operaties als business proces redesign,” zegt Jeurissen. “Ethiekadvies kost nooit meer dan een paar ton, en dan hebben we het over een multinational.” Of het ook iets oplevert is echter onzeker. Volgend jaar wordt dat duidelijk als een aantal multinationals gaat experimenteren met een meetsysteem voor duurzaam ondernemen. Het meetsysteem komt van de Rijksuniversiteit van Groningen en is gefinancierd door ABN Amro, Aegon en Ahold.
Ethisch advies kan diep ingrijpen. “Je komt binnen omdat er bijvoorbeeld fraude op het werk is geconstateerd,” zegt Johan Wempe, ethiekconsultant bij KPMG Sustainability. “Dat kan echter meer fundamentele vragen oproepen, zoals over de plaats en de verantwoordelijkheid van werknemers. Ook incidenten die zich afspelen buiten de organisatie, kunnen doorwerken. Neem Schiphol. Overlast van lawaai en luchtvervuiling brengen haar in aanraking met omwonenden, plaatselijke overheden en andere belanghebbenden. Bedrijven kijken op fundamentele wijze hoe hun relaties met belanghebbenden zijn georganiseerd. Daarbij gaat het altijd om normen, die zijn bij ethiekadvies in het geding.”
Een van Wempe’s klanten, een grote oliemultinational, riep hem te hulp bij problemen met corruptie. “Dat wordt vaak gezien als zwart-wit problematiek. Omkopen mag gewoon niet. Daardoor werd het probleem echter onbespreekbaar, terwijl medewerkers onder druk stonden relaties te leggen en zaken te doen. Het betalen van steekpenningen aan een minister is natuurlijk een duidelijk voorbeeld van corruptie. Maar het grootste deel van de zaken speelden zich af in een grijs gebied, waarbij vooraf niet duidelijk is hoe ver je kon gaan. We hebben dat bespreekbaar gemaakt en een leidraad opgesteld voor het maken van keuzes.”
Dit soort grote zaken heeft de ethisch consultant tot in de bestuurskamers van multinationals gebracht. “Je merkt dat bedrijven ethische afwegingen meenemen in hun strategie,” zegt Jeurissen. “Zij willen graag leidend zijn in verantwoord ondernemen en duurzaamheid. Het gaat steeds vaker over het sociaal contract tussen bedrijven en de samenleving. Bedrijven worden geacht goede leden van de maatschappij te zijn. Zij danken hun winst immers rechtstreeks aan de samenleving.” En dus zit corporate social responsibility of corporate citizenship in de portefeuilles van topmanagers. Ze laten zich de wijze raad van betaalde ethici graag aanleunen.
Kwaad bloed
Dat wil echter niet zeggen dat de ethisch consultant altijd als een gevierde specialist onder luid gejuich wordt binnengehaald. Integendeel, de ethisch consultant kan kwaad bloed zetten. ‘Het vervelende van ethici over de vloer is dat ze het bedrijfsproces vertragen,” zegt ethisch consultant Henriëtte Bout van het bureau Conscience. “Ik faciliteer slechts, ik maak de keuze niet voor een bedrijf. In eerste instantie maak ik het altijd ingewikkelder voor de klant. Die komt vaak niet verder dan één of twee opties waaruit hij moet kiezen. Ik laat er wel vier of vijf zien. Bedrijven willen echter hapklare brokken, snel beslissen en doorgaan. Haal een ethicus over de vloer, en die kan van zelfs van de meest basale zaken problemen maken. Maar als die problemen een bedrijf parten gaan spelen, zul je er toch iets aan moeten doen.”
