John de Mol leek oprecht verbaasd over de misstanden bij The Voice of Holland. Er waren loketten, er waren maatregelen, zei hij in de befaamde uitzending van BOOS. Desondanks hadden vrouwen niet aan de bel getrokken over seksueel overschrijdend gedrag op de werkvloer.
Verschuilen achter gedragscode
Het is volgens rechtsfilosoof Bart Jansen een typisch voorbeeld van een bestuurder die zich verschuilt achter ethische codes. De onderzoeker is eind januari gepromoveerd aan de Nyenrode Business Universiteit op de juridisering van ethiek in het bedrijfsleven.
Jansen ziet dat steeds meer bedrijven, organisaties en sectoren gedragsregels vastleggen in codes en procedures. Denk aan de Code Banken, de Corporate Governance Code en specifieke richtlijnen voor gedrag op de werkvloer. ‘Er wordt steeds meer met elkaar afgesproken buiten de wettelijke kaders om’, zegt Jansen.
Hij vraagt zich af of al dat reguleren wel zin heeft.
Wat is het probleem met ethische codes?
‘Je creëert er een soort schijnduidelijkheid mee en daarmee schijnveiligheid. Kijk naar The Voice. Je kunt alle protocollen en loketten op orde hebben, maar als de cultuur er niet naar is, dan heeft dat allemaal geen zin. Mijn stelling is dat ethiek niet gevolgd wordt alsof het een regel is, maar dat ethiek geleefd wordt.’
Waar komt die drang dan vandaan om gedrag in codes vast te leggen?
‘Om achteraf een stok te hebben om iemand mee te slaan. Het zorgt er ook voor dat de verantwoordelijkheid bij niemand ligt. Iedereen kan zich verschuilen achter zo’n code.’
Zijn ethische codes dan helemaal nutteloos?
‘Al het rechtssociologisch onderzoek wijst uit dat regels vooraf eigenlijk geen zin hebben om gedrag te veranderen. Je kunt alleen achteraf constateren dat iemand de gedragscode heeft overtreden.’
Kan het kwaad om een gedragscode op te stellen?
‘Sommige mensen zijn erbij gebaat om gedragsregels zo duidelijk mogelijk op te schrijven. De Amerikaanse rechtstheorie maakt een onderscheid tussen egoïsten en altruïsten. Egoïsten houden van duidelijke regels, want dan kunnen ze de grens opzoeken. Altruïsten willen juist vaagheid, want dat zorgt ervoor dat je niet precies weet waar de grens ligt. Je houdt van nature meer een buffer aan.’
De meeste mensen hebben die codes niet eens gelezen, maar gedragen zich prima
Dus ethische codes werken egoïstisch gedrag in de hand?
‘Het idee is dat duidelijke regels leiden tot beter gedrag. Maar in de praktijk zorgt het voor relatief weinig normovertreding en relatief veel ongewenst gedrag.’
Een gedragscode kun je dus beter afschaffen?
‘Ik denk werkelijk dat ze geen zin hebben. De meeste mensen hebben die codes niet eens gelezen, maar gedragen zich prima. Waarschijnlijk bevat de code allerlei platitudes, clichés waar mensen het toch al mee eens zijn. Waarom moet je het dan opschrijven?’
Wat is dan de oplossing om goed gedrag te stimuleren?
‘De vraag is of er een probleem is. Er gebeurt weleens iets wat fout is op de werkvloer. Maar gaat er nu zoveel fout dat je de hele werkvloer kapot moet reguleren met codes? Ik bestrijd dat. Dat er dingen fout gaan, is gewoon hoe het leven werkt.’
Maar ongewenst gedrag is toch iets dat je moet aanpakken als werkgever?
‘Als het gaat over seksueel overschrijdend gedrag, diefstal of pesten, daar heb je gewoon het arbeidsrecht voor. Een code is daarvoor niet nodig. Gebruik gewoon je boerenverstand. Als je als werkgever constateert dat een werknemer de sfeer negatief beïnvloedt, dan is dat arbeidsrechtelijk al genoeg om iemand de wacht aan te zeggen. Die codes zorgen alleen maar voor een soort morele verhevenheid die nergens toe leidt.’
Hoe zorg je als werkgever dan voor een goede werksfeer?
‘Mijn vak is de filosofische ethiek en die biedt eigenlijk geen handvatten om voor cultuurverandering te zorgen. Wat betreft codes en protocollen is mijn stelling dat die niets met ethiek te maken hebben, maar een poging zijn om gedrag te sturen. Maar dat zal je niet lukken met codes. Wel met zaken als architectuur, sociale normen, nudging of reclame.’
Komen we ooit nog van ethische codes af?
‘Het grappige van juridisering is dat regels altijd zorgen voor méér regels. Als je van een regel af wil komen, moet je daar vaak een regel over maken. Dus in absolute aantallen krijgen we er alleen maar meer. Helaas.’
