Op 17 mei 2017 kelderde de Braziliaanse aandelenmarkt met bijna 9 procent, de grootste daling in negen jaar. Deze ‘Joesley Day’, zoals Braziliaanse handelaren het later zouden noemen, werd veroorzaakt door één man: Joesley Batista. De ceo van JBS, ‘s werelds grootste vleesverwerkingsbedrijf, had in het geheim een gesprek opgenomen met de toenmalige Braziliaanse president Michel Temer waarin de president schijnbaar opdracht gaf tot het betalen van zwijggeld aan een corrupte politicus.
Het is slechts één van de talrijke schandalen die kleven aan JBS, de nieuwe eigenaar van De Vegetarische Slager. Het bedrijf heeft bovendien toegegeven meer dan 1800 politici te hebben omgekocht, voor honderden miljoenen dollars. Dit is dezelfde onderneming die nu, via dochteronderneming Vivera uit het Overijsselse Holten, De Vegetarische Slager van Unilever heeft overgenomen. Een opmerkelijke wending voor een merk dat ooit werd opgericht om de bio-industrie overbodig te maken.
Van slagerij tot wereldspeler
JBS is een familiebedrijf dat in 1953 werd opgericht door José Batista Sobrinho (de initialen JBS verwijzen naar hem) als een kleine slagerij in de centraal-westelijke Braziliaanse stad Anápolis. Toen in de jaren vijftig de nieuwe hoofdstad Brasilia werd gebouwd op zo’n 200 kilometer afstand, zag Batista zijn kans schoon. Hij begon een slachthuis dat vlees leverde aan de arbeiders die de stad bouwden.
Sindsdien is JBS uitgegroeid tot een enorm conglomeraat. De zonen van de oprichter, Joesley en Wesley Batista, namen het stokje over en zorgden voor een agressieve expansiestrategie. Met behulp van gunstige leningen van de Braziliaanse ontwikkelingsbank BNDES begon JBS aan een wereldwijde overnamereeks. In 2007 werd het Amerikaanse Swift & Company opgekocht, gevolgd door talloze andere acquisities.
Tegenwoordig is JBS het grootste vleesverwerkingsbedrijf ter wereld, actief in 24 landen met een jaaromzet van meer dan 90 miljard dollar. Het bedrijf slacht elke dag ongeveer 77.000 runderen, 128.000 varkens en 13 miljoen stuks pluimvee. In de Verenigde Staten heeft JBS zo’n 20 procent marktaandeel in de verwerking van rundvlees en 18 procent in pluimvee. In Nederland versterkte JBS haar positie in 2021 met de overname van Vivera voor 341 miljoen euro, en nu dus met De Vegetarische Slager.
JBS: een bedrijf vol schandalen
Maar de groei van JBS ging gepaard met een lange reeks van schandalen en controverses. Drie daarvan springen eruit door hun omvang en impact.
1. Operatie Car Wash: corruptie op ongekende schaal
In 2017 kwam aan het licht dat JBS diep verwikkeld was in wat de grootste corruptiezaak uit de Braziliaanse geschiedenis zou worden: Operatie Car Wash. Joesley en Wesley Batista gaven toe dat ze via hun holdingmaatschappij J&F Investimentos meer dan 150 miljoen dollar aan steekpenningen hadden betaald aan bijna 2000 politici over een periode van meer dan tien jaar.
De broers sloten een deal met de Braziliaanse justitie en stemden in met een boete van 3,2 miljard dollar – de grootste schikking in de Braziliaanse geschiedenis. Als tegenprestatie ontliepen ze een gevangenisstraf. Maar de broers zouden kort daarna alsnog worden gearresteerd op verdenking van handel met voorkennis. Ze zouden net voor ‘Joesley Day’ grootschalig aandelen JBS hebben verkocht en dollars hebben gekocht, wetende dat de openbaarmaking van de opnames de koers zou laten kelderen en de Braziliaanse munt zou verzwakken.
Opmerkelijk detail: eind 2023 besloot een Braziliaanse rechter een groot deel van de boete kwijt te schelden. Nog opmerkelijker: de rechter die de beslissing nam, is een voormalig adviseur van de holdingmaatschappij van de familie Batista, en zijn echtgenote bekleedt nu die positie. In april 2024 keerden de broers officieel terug in de raad van bestuur van JBS, ondanks heftig verzet van minderheidsaandeelhouders.
2. Ontbossing en milieuproblemen
Een tweede hardnekkig probleem voor JBS is de link met ontbossing in het Amazonegebied. De veeteelt is de grootste drijvende kracht achter ontbossing in Brazilië, en JBS is de grootste afnemer van rundvee uit het Amazonegebied.
Ondanks beloftes om illegale ontbossing tegen te gaan, blijft JBS in opspraak komen. In december 2023 startte de Braziliaanse deelstaat Rondônia rechtszaken tegen JBS en drie kleinere slachthuizen, omdat ze vee hadden gekocht dat was vetgemest op illegaal ontboste gronden in het beschermde Jaci-Paraná-reservaat. De autoriteiten eisten miljoenen dollars aan schadevergoeding.
Een studie uit 2022 schatte dat de koolstofvoetafdruk van JBS groter is dan die van heel Italië. De emissies van het bedrijf zouden in een periode van vijf jaar met 50 procent zijn toegenomen. Critici beschuldigen JBS van ‘greenwashing’, het groener voordoen van het bedrijf dan het in werkelijkheid is. In maart 2024 spande de procureur-generaal van New York een rechtszaak aan tegen JBS, omdat het bedrijf consumenten en investeerders zou misleiden met groene claims.
Hoewel JBS heeft beloofd om tegen 2035 de ontbossing in zijn toeleveringsketen volledig te elimineren, tonen onderzoeken aan dat het bedrijf nog steeds vee koopt van boerderijen die betrokken zijn bij illegale ontbossing. Een van de problemen is de indirecte toeleveringsketen: vee wordt vaak verplaatst van illegaal ontboste gebieden naar ‘schone’ boerderijen voordat het bij JBS belandt, een praktijk die bekend staat als cattle laundering.
3. Operatie Weak Flesh: voedselschandaal
Een derde groot schandaal barstte los in maart 2017, toen de Braziliaanse federale politie Operatie Weak Flesh lanceerde. JBS en andere grote vleesbedrijven werden ervan beschuldigd inspecteurs om te kopen om bedorven vlees goed te keuren voor verkoop.
De politie beweerde dat sommige bedrijven zuur en andere chemicaliën gebruikten om de slechte staat van het vlees te maskeren. In andere gevallen zou aardappel, water en zelfs karton zijn gemengd met kippenvlees om de winst te verhogen. Als gevolg van het schandaal verboden veel landen, waaronder de EU en China, tijdelijk de import van Braziliaans vlees.
JBS ontkende destijds alle beschuldigingen, maar de zaak schaadde het vertrouwen in de Braziliaanse vleesindustrie ernstig. Het bedrijf moest productie stilleggen en zag zijn aandelen kelderen. Hoewel JBS uiteindelijk niet werd veroordeeld, bracht het onderzoek structurele problemen in de Braziliaanse voedselinspectie aan het licht.
Meer controverses rond JBS
De lijst van controverses rond JBS strekt zich verder uit dan alleen corruptie en milieuproblemen. Het bedrijf maakt gebruik van complexe internationale structuren, waaronder Nederlandse brievenbusfirma’s, om belasting te ontwijken. Britse dochterondernemingen van JBS betaalden volgens The Guardian via een Nederlandse constructie slechts 0,9 procent belasting.
Recent creëerde JBS een Nederlandse moederholding in Amstelveen om toegang te krijgen tot de New Yorkse beurs – een move die felle weerstand opriep bij Amerikaanse politici, klimaatactivisten en concurrerende vleesverwerkers. De beursnotering is er nog steeds niet.
Ook op het gebied van arbeidsomstandigheden ligt JBS onder vuur. Tijdens de covidpandemie werden JBS-slachthuizen brandhaarden van besmettingen. In de VS alleen werden tussen maart 2020 en februari 2021 meer dan 59.000 coronagevallen en 269 sterfgevallen geregistreerd bij grote vleesbedrijven waaronder JBS. In 2022 kwam aan het licht dat een onderaannemer van JBS minderjarigen – sommigen pas dertien jaar oud – als schoonmakers inzette in slachthuizen.
Dierenwelzijn is een ander pijnpunt. Verschillende organisaties hebben misstanden gedocumenteerd, waaronder mishandeling van kippen bij JBS-dochter Pilgrim’s Pride en het castreren van biggen zonder verdoving door een JBS-leverancier. Hoewel JBS in dergelijke gevallen leveringen opschortte en onderzoeken instelde, zien critici dit als structurele problemen in de industriële vleesproductie.
Tenslotte werd JBS in de VS meerdere keren aangeklaagd voor prijsafspraken. In 2021 betaalde het bedrijf 107 miljoen dollar om een rechtszaak te schikken waarin werd beweerd dat het samen met andere vleesgiganten rundvleesprijzen kunstmatig had opgedreven.
Een controversiële toekomst voor plantaardige merken
Met de overname van De Vegetarische Slager voegt JBS opnieuw een plantaardig merk toe aan zijn portefeuille. Het bedrijf lijkt daarmee in te spelen op de groeiende markt voor vleesvervangers. De Vegetarische Slager valt straks onder Vivera Topholding BV, die weer onder de paraplu van JBS opereert.
Willem van Weede, ceo van Vivera, stelt in een persbericht dat beide merken elkaar goed aanvullen en dat ze samen kunnen bijdragen aan het ‘meer mainstream maken van de categorie’.
Volgens Van Weede zullen de merken naast elkaar blijven bestaan, omdat ‘de doelgroepen en positionering van de merken heel aanvullend’ zijn. De Vegetarische Slager is bijvoorbeeld sterk vertegenwoordigd in de horeca, met name bij fastfoodrestaurants, terwijl Vivera andere marktsegmenten bedient.
Cfo Boele de Jonge van Vivera was in een recent interview op Change Inc. positief over JBS, dat geld steekt in groei en innovatie. ‘Ze hebben geïnvesteerd in de uitbouw van onze productielocatie in Holten en in nieuwe productielijnen om innovaties naar de markt te kunnen brengen. Ook kunnen wij gebruik maken van het internationale netwerk dat JBS heeft.’
Die mogelijkheid heeft De Vegetarische Slager straks ook. Toch roept de overname ook vragen op. De Vegetarische Slager werd in 2010 opgericht door Jaap Korteweg, een ex-boer die de bio-industrie overbodig wilde maken. In 2018 verkocht hij zijn bedrijf aan Unilever, dat het merk verder liet groeien. Nu komt het bedrijf in handen van een vleesgigant die zelf deel uitmaakt van het probleem dat De Vegetarische Slager oorspronkelijk wilde bestrijden.
Korteweg reageerde tegenover RTL gemengd op de overname: ‘Er is wat gedoe over hoe JBS handelt, daar word ik niet blij van,’ zei hij. Maar hij blijft ook positief: ‘Ze zijn groot in het oude vlees van dieren en ik hoop dat ze nu ook het nieuwe vlees van planten met De Vegetarische Slager groot gaan maken.’
Voor consumenten die bewust kiezen voor plantaardige alternatieven om milieuredenen levert dit een dilemma op. Aan de ene kant kunnen grote bedrijven als JBS zorgen voor schaalvoordelen en grotere beschikbaarheid van plantaardige opties. Aan de andere kant staat de vraag of je een bedrijf wilt steunen dat tegelijkertijd een hoofdrol speelt in ontbossing en andere milieuproblemen.
Lees ook: Jaap Korteweg: ‘Ga ervan uit dat het mislukt. Dat ontlast je enorm’
