Lammert van Raan (59) heeft een interessante politieke reis achter de rug. Na jaren VVD gestemd te hebben, kwam hij zo’n 25 jaar geleden tot de conclusie dat de liberalen niet langer de juiste antwoorden voor de toekomst hebben. Tegenwoordig zit hij in de Tweede Kamer namens de radicaal-groene Partij voor de Dieren. Hij is vurig overtuigd van zijn missie: bijdragen aan het redden van de aarde. Al wil zijn partij de regering in, tornen aan de idealen staat daarvoor niet op het menu. De bal ligt nu bij Rutte, wil hij maar zeggen.
MT/Sprout interviewt politici van verscheidene partijen. Vandaag: Lammert van Raan, Kamerlid van de Partij voor de Dieren.
Alle afleveringen lees je hier.
Maar wat heeft de Partij voor de Dieren voor startups in petto? Een lagere belasting op arbeid en een moonshot-project, aldus Van Raan. Het doel? Een klimaat-, biodiversiteit- en energiecrisis helpen oplossen, terwijl de klok steeds luider tikt. Ga er maar aan staan. Toch toont Van Raan zich optimistisch: als we willen verduurzamen, kan het. MT/Sprout interviewt Van Raan op onze redactievloer in Amsterdam-Oost over zijn plannen.
Zelf komt u uit een VVD-nest, om uiteindelijk bij de Partij voor de Dieren te eindigen. Wat heeft u van het ene naar het andere uiteinde van het politieke spectrum gebracht?
Van Raan komt uit een Harlings ‘VVD-nest’, vertelt hij. Zijn vader was ondernemer en bezat meerdere wasserijen. ‘Vanwege de economie stemde je op de VVD. Anders red je het niet, dacht ik.’ Toen een VVD-minister in de jaren ’90 voorstelde meer wegen te bouwen om het fileprobleem op te lossen, ging Van Raan twijfelen. ‘Dat werkt helemaal niet, je krijgt dan meer auto’s. Ik dacht: er is toch een moment dat het systeem dat niet meer aankan? Geef gewoon aan hoeveel auto’s je denkt te moeten hebben in Nederland. Langzamerhand besefte ik: we gaan het helemaal niet redden met de VVD. De gedachte dat je telkens maar door kunt gaan, dat kan helemaal niet.’
Van Raan ging, zoals dat heet, zweven. Op een gegeven moment stemde hij lokaal GroenLinks, Europees PvdA ‘vanwege de solidariteit’ en landelijk VVD, omwille van de economie. ‘Ik had een goed verhaal voor mezelf’, lacht Van Raan. Toen zijn vrouw, actief bij de Dierenbescherming, in 2002 één van de oprichters van de Partij voor de Dieren werd, raakte Van Raan gefascineerd door de prille partij. ‘Ik vond dat geweldig. Ik werkte in de telecomindustrie, bij een internetstartup, en was helemaal gefascineerd door innovatie. De Partij voor de Dieren zag ik dan ook als een fantastische innovatie. Ze keken met een nieuwe manier naar de werkelijkheid.’
‘Ik kon mij als liberaal goed vinden in hun pijlers ‘persoonlijke vrijheid’ en ‘persoonlijke verantwoordelijkheid’, maar ze hadden ook ‘duurzaamheid’ en ‘compassie’ als pijlers. Kippenvel! Ik maakte me al een tijdje zorgen over de afgenomen biodiversiteit en dacht: wat gaaf dat deze partij er is. Het past bij een nieuw tijdperk, waarbij het links-rechtsspectrum niet meer voldoet. Dat sloot aan bij de problemen van 100 jaar geleden, maar niet meer bij die van nu.’
De PvdD was altijd een getuigenispartij, die niet zozeer wilde regeren maar, zoals Marianne Thieme in 2019 tegen het FD zei, wilde disrupten. Jullie nieuwe partijleider Esther Ouwehand sluit regeringsdeelname ditmaal niet uit, op voorwaarde dat Rutte de veestapel met minstens de helft inkrimpt. Dat is toch, gezien het VVD-standpunt hierover, een onrealistische eis?
‘Het is het meest realistische wat je kan doen. Niet omdat de Partij voor de Dieren dat zegt, maar omdat de wetenschap het ons vertelt. De veestapel is niet te handhaven. Wij zeggen: het idealisme is gewoon het nieuwe realisme. We kunnen het ook niet anders zien, want elk rapport over klimaat en biodiversiteit zegt: mensen, dit is niet houdbaar. Je moet het echt omdraaien: wat de Ruttes van deze wereld voorstaan is op geen enkele manier vol te houden en dus niet realistisch. Dat weten we dankzij de wetenschap. Om een fijne wereld te houden, kom je op hele andere economische keuzes uit. Bijvoorbeeld een krimp van de veestapel.’
Toch lijkt het er sterk op dat de VVD weer de grootste partij wordt. Hoe gaan jullie de liberalen van jullie standpunt overtuigen?
‘Ik wil hier eigenlijk niet aan meedoen, want het is zo’n domme hier en nu-vraag. De vraag is niet of wij er klaar voor zijn, maar of Rutte dat met zijn huidige ideeën is. Rutte bezingt altijd de economie, de zesde van Europa en de zestiende van de wereld. Daar is hij zo trots op dat hij er alles aan doet om dat te handhaven. Kijk je echter naar wat de gevolgen zijn van onze manier van leven voor de toekomst, dan kun je zeggen: Rutte juicht de hier en nu-economie toe als een sporter die wint door doping te gebruiken.’
Om te behouden wat we nu doen, moeten we interen op later
‘Rutte zegt: ‘top, dat moeten we zo houden!’, maar in feite moeten we interen op later om in stand te houden wat we nu doen. De world overshoot day (de dag waarop we wereldwijd meer grondstoffen hebben gebruikt dan de wereld in een jaar aankan, red.) valt steeds eerder, dat is de afgrond! Weet je wanneer alle duurzaam geproduceerde energie in Nederland op is? Op 16 februari al! Fucking hell, dat moet natuurlijk 31 december zijn.’
Maar toch, over dat regeren. EenVandaag peilde zojuist dat 59 procent van jullie kiezers er wel oren naar heeft, mits jullie niet op dierenzaken toegeven. Jullie kiezers willen het, zo lijkt het.
‘Tuurlijk, maar nogmaals: het is een hele kortetermijnvraag. De vraag is eerder: zijn anderen er klaar voor? Hij wordt ook altijd gesteld door journalisten die waarschijnlijk niks beters te vragen hebben. Het gaat ons meer om de invloed die we hebben dan dat we op die fijne zetel zitten.’
Zelf willen jullie het aantal dieren in de veestapel met minstens 75 procent terugdringen. Hoe eigenlijk, toch niet door ze te slachten?
‘Nee, vooral door ze te niet fokken. Weet je hoeveel dieren we er in Nederland in een jaar doorheen jagen? 640 miljoen. Een groot deel daarvan heeft een bewustzijn waarvan we vroeger zeiden: dat hebben mensen nog niet eens. We hebben daarvoor een industrie opgetuigd die zich grotendeels onttrekt aan het zicht van de mensen en voor hen grotendeels onbekend is. Paul McCartney zei ooit: als slachthuizen ramen zouden hebben, zou niemand meer vlees eten.’
‘En dan nog zeggen wij: je mag het niet verbieden, want je hebt persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid. Maar wat wij voor die 640 miljoen dieren nodig hebben aan voer, instrumentarium en infrastructuur en wat we achterlaten aan mest… it blows the mind! En dat terwijl 70 tot 80 procent van het vlees geëxporteerd wordt.’
Als je uit een boerenfamilie komt, kan zo’n inkrimping je wel raken. Nadat D66 in 2019 voorstelde de veestapel te halveren, ontstonden de boerenprotesten. Hoe denken jullie boeren wél te kunnen enthousiasmeren voor zo’n inkrimping?
‘Ook al is het aantal dieren in ons land gestegen, al twintig jaar lang stoppen er in Nederland gemiddeld vijf boeren per dag. Dat komt niet door de Partij voor de Dieren, want wij zaten niet in de regering. Er is een systeem opgetuigd van intensivering en financiering door de financiële sector. De boeren lenen zich helemaal kapot om zo goedkoop mogelijk vlees te produceren voor de wereldmarkt. Dat komt financieel niet uit. Het is een race naar de bodem. Dat gaat misschien vijftig, zestig, zeventig jaar goed, maar nu kan het niet meer. De boeren zijn slachtoffer van het systeem, niet van de Partij voor de Dieren.’
Ik zeg: wij zijn de boerenpartij
‘We moeten toe naar regionale productie, korte ketens en het moet veel minder extensief. Dat kan best, want twee derde van de grond in Nederland wordt gebruikt voor landbouw, onder meer om die 640 miljoen dieren per jaar erdoorheen te jakkeren. Dat moet je heel anders inrichten en daar hebben we iedere boer voor nodig. Ik zeg: wij zijn de boerenpartij.’
Kweekvlees kan een manier zijn om dierenlevens te redden. Jullie zijn daar kritisch over, zo zou het te lang duren voordat het ontwikkeld is. Nederlandse startups beweren het tegenovergestelde. Meatable wil in 2023 naar de markt en Mosa Meat zelfs volgend jaar. Waarom omarmen jullie dit fenomeen niet?
‘Voorheen was er kalfsserum nodig voor de productie van kweekvlees. Dat sluit niet aan bij onze idealen van diervriendelijkheid en het oplossen van het milieuprobleem.’
Dat hebben de kweekvleesproducenten inmiddels niet meer nodig.
‘Verschillende bedrijven geven inderdaad aan inmiddels helemaal gestopt te zijn. Dat is goed nieuws. Hoe het daar precies mee staat, is onduidelijk, maar in die zin kan onze positie dan wel degelijk veranderen, denk ik.’
De coronacrisis stelde uw partij in het gelijk: de Partij voor de Dieren waarschuwde al jaren voor zoönosen. Hoe voorkomen we dat we over enkele jaren opnieuw door een pandemie geteisterd worden?
‘Laat de natuur en de dieren met rust. Zoönosen ontstaan doordat de aanpassingen binnen een ecosysteem te snel gaan voor het aanpassingsvermogen. Dat zie je gebeuren in landen waar oerwoud als een dolle gekapt wordt. Oerwouddieren gaan zich opeens vermengen met dieren waar ze anders nooit mee in contact zouden komen. Je creëert dan een hele vruchtbare cocktail waarin virussen kunnen ontstaan en overspringen. Kap genoeg regenwoud en de vleermuizen komen écht de stad wel in.’
‘Ga je het ook nog eens eten en meng je wild door elkaar, dan ontstaat een virulente cocktail, waarin zoönosen kunnen ontstaan. We moeten dieren tot slot niet in een grote hoop bij elkaar zetten, want ook zo kunnen zoönosen zoals eerder ook de Q-koorts ontstaan.’
Vaccins beloven ons uit de coronacrisis te helpen. Een substantieel deel van uw electoraat blijkt sceptisch tegenover vaccinaties te staan. Jullie lijken hen te paaien door onder meer actie te voeren tegen een vaccinatieplicht, iets waar overigens geen enkele partij vóór is. Waarom nemen jullie niet duidelijker afstand van antivaxxers?
‘We hebben een heel scherp standpunt. Of je je wel of niet laat vaccineren, is jouw keuze. Dat is weer die persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid waar ik het eerder over had.’
Moeten jullie dat vaccinatie-sceptische deel onder jullie electoraat niet juist aanmoedigen wél zo’n vaccin te nemen?
‘Je kunt niet zeggen: de uitgangspunten die we als partij hebben, tellen nu even niet. Of je je dus wel of niet laat vaccineren, dat is echt jouw persoonlijke verantwoordelijkheid en vrijheid. Ik kan alleen maar zeggen: ik laat mij vaccineren. Esther heeft dat ook gezegd. Onze achterban denkt heel genuanceerd over dit soort vraagstukken. Er zit een wereld aan aspecten aan: hoe zijn de vaccins tot stand gekomen? In hoeverre waren er dierproeven voor nodig? Voor sommigen speelt lichamelijke integriteit ook een rol.’
Jullie partij stemde tegen de avondklok. Ondernemers in de retail en horeca staat het water aan de lippen. Zouden we deze ondernemers niet juist voorrang moeten verlenen bij het van het slot halen van de economie, in plaats van het eerst afschaffen van de avondklok?
‘Wij vinden de avondklok een ontzettend drastische ingreep. Je had al veel meer dingen kunnen doen. Het is bijvoorbeeld heel raar dat je zo’n beetje onbeperkt kon blijven vliegen, waardoor je nu een avondklok nodig hebt. Dus wij zijn daar helemaal niet voor.’
U pakt liever de oorzaken aan.
‘Inderdaad. Dat is de rode draad door ons hele programma.’
Maar is dat niet vooral iets voor de lange termijn, terwijl er nu een kortetermijnoplossing nodig is?
‘We hebben al een heel jaar debatten gevoerd over wat je kunt doen, bijvoorbeeld op het gebied van preventie. Het is bekend dat corona gevaarlijker wordt als er onderliggende oorzaken zijn en in een hele hoop gevallen hebben die te maken met levensstijl en gezondheid. Dus zeggen wij: preventie. Dan is het toch wel heel bijzonder dat je je bij wijze van spreken kapot kunt zuipen aan Coca-Cola. Door dat te verkopen, hou je een slechte levensstijl in stand, terwijl je een gezonde levensstijl steeds moeilijker maakt. Wij wijzen op een aaneenschakeling van punten die je beter kunt uitvoeren dan een dermate grote ingreep van een avondklok. Dat vinden wij niet-proportioneel.’
Om draagvlak te creëren voor jullie ambitieuze klimaatplannen stellen jullie een zogenoemde Burgerconventie Klimaatcrisis voor, een burgerraad. Wat als die burgers tot de conclusie komen dat ze geen vliegtaks en autovrije binnensteden willen?
Van Raan lacht: ‘Dat was ook onze grote angst. Als je de burgers heel sec bekijkt als verweesde consumenten in het hier en nu-universum van Rutte, zou je daar bang voor kunnen zijn. Uit heel veel onderzoek naar burgerraden in Frankrijk, Engeland en Ierland blijkt daarentegen iets anders. Als mensen heel goed geïnformeerd zijn, worden ze automatisch veel socialer en worden ze geneigd te kiezen voor het goede. Een burgerconventie is niet een kwestie van een dagje bij elkaar komen, het is een proces van maanden.’
Als mensen heel goed geïnformeerd zijn, kiezen ze sneller voor het goede
‘Het op de hoogte brengen van de feiten speelt er een heel belangrijke rol bij. Je probeert daarbij verschillende meningen te integreren. Vervolgens is het geen rocket science. Jij wil immers ook geen egoïst zijn en wil ook niet dat je kinderen in een slechtere wereld terechtkomen dan die van vandaag. De basiswensen zijn min of meer hetzelfde. Als je alle informatie hebt, zoals de 640 miljoen geslachte dieren of de vijf boeren die per dag stoppen, kun je ook vertrouwen krijgen in het feit dat een oplossing nodig is. Maar theoretisch kan het zo zijn dat een hele burgerraad zegt: yéáh, party!’ Van Raan gooit juichend zijn armen in de lucht. ‘Maar dat is nog nooit gebeurd.’
Zonneparken in de natuur of op landbouwgrond wijzen jullie af. Windparken op zee mogen er alleen komen indien er geen nadelige effecten zijn voor het zeeleven. Wind- en zonne-energie willen jullie alleen genereren op plekken waar ‘mensen, dieren en natuur er geen of weinig hinder van ondervinden’, zo lezen we. Als jullie zoveel voorwaarden stellen, waar moeten al die zonne- en windparken dan komen?
‘Met net name op zee, want we hebben daar heel veel ruimte. Op land hebben we megaveel daken. Het kan, want elk moment bereikt de aarde meer zonne-energie dan we op kunnen maken. Er is dus meer dan genoeg energie. We hoeven het eigenlijk alleen nog over een aantal technische problemen te hebben. Omzettings-, transport- en distributieproblemen, smart grid. Eigenlijk allemaal techniek, waarvan we al 90 procent verzonnen hebben. Er is genoeg en dat geeft een ontzettende geruststelling. Het is eigenlijk ironisch dat we door de fossiele lobby, gesteund door de klassieke partijen, zo lang hebben gewacht.’
Van Raan voegt eraan toe dat hij graag wil samenwerken met zuidelijke landen, waar de zon vaker schijnt. Hij merkt op dat een partij als de PVV geen immigranten wil uit gebieden als de Sahel, terwijl er daar lokaal onvoldoende werk is voor de bevolking. Van Raan, oplossingsgericht: ‘Waarom gunnen we die landen niet een hele mooie toekomst als leverancier van hernieuwbare energie?’
Over startups en scaleups lezen we in uw partijprogramma niets. Waarom zou je als startupondernemer of -werknemer eigenlijk op uw partij stemmen?
‘Omdat we de komende tien jaar iets moeten doen wat de mensheid nog nooit eerder heeft gedaan, namelijk drie crises oplossen die elk ons leven bedreigen: de biodiversiteit-, klimaat- en energiecrisis. Als we er niet in slagen om de temperatuurstijging in 2030 onder de anderhalve graad te houden, wordt het een hele nare wereld, waarschuwt de VN. Bedrijven zullen dan ook een innovatiestap moeten maken van heb ik jou daar. We hebben dus de energie van startups nodig om richting duurzaamheid te gaan. Ik maak me geen enkele zorgen over werkgelegenheid, financiering, noem maar op. Dit is gewoon een moonshot-project. We moeten de aarde redden.’
‘De meeste mensen realiseren zich dit niet’, verzucht Van Raan. ‘Toen ik nog vloog, keek ik altijd naar de stewardessen. Als die rustig bleven, was er niks aan de hand. Eén keer maakte ik mee dat ze in paniek raakten en ik werd écht bang. Wetenschappers zie ik als de stewardessen van deze crises. Er zijn wetenschappers die ermee stoppen. Ze kunnen het niet meer aan. Ze zeggen: het is zo erg, maar mensen luisteren gewoon niet.’
In een poging het klimaatprobleem een halt toe te roepen, werkt Van Raan aan Klimaatwet 1.5, een soort aangescherpte versie van de Klimaatwet die enkele jaren geleden in Nederland werd geïntroduceerd. Doordat menig partij betrokken was bij die wet ontstond een consensus met een volgens Van Raan voor bedrijven te vrijblijvend eindresultaat.
De Partij voor de Dieren probeerde de wet aan te scherpen met een serie amendementen, die alle verworpen werden in de Tweede Kamer. Al deze amendementen heeft Van Raan nu gebundeld in een nieuw wetsvoorstel, dat hij dit jaar in stemming hoopt te brengen. ‘We hebben inmiddels tal van personen achter ons staan. Ook mocht ik bij de rotary vertellen over de wet.’
Uw partij haalde in 2018 econoom Kate Raworth naar de Tweede Kamer om te vertellen over haar boek Donuteconomie. Het boek, waarin ze pleit voor eindige groei, is van invloed geweest op uw programma. Toen we haar in 2019 spraken, vergeleek ze de groei van bedrijven met die van een boom. Hij groeit tot hij volwassen en uitgegroeid is, om elk jaar fruit te leveren. Het klinkt mooi, maar hoe pak je zoiets als startup aan in een wereld vol durfkapitalisten?
‘Ik denk dat je naar de juiste durfkapitaalverschaffers moet gaan. Die zíjn er gewoon. Zij zien in dat kapitaal moet helpen de planeet leefbaar te houden en onderkennen dat het moonshot-project daar is. Als je met een gast gaat zitten die binnen twee jaar wil cashen, is het lastig om duurzaam te zijn. Kijk ook als ondernemer naar jezelf: wie ben je en waar wil je aan bijdragen? Stel jezelf de vraag: ben ik een ego- of een eco-mens? Sommigen zullen leren dat ze meer gericht zijn op snelle successen, maar steeds meer startups concluderen dat ze niet willen bijdragen aan dierenleed of vervuiling.’
Steven Schuurman van techbedrijf Elastic doneert drieënhalve ton aan jullie campagne, omdat hij jullie klimaatplannen steunt. We spraken onlangs GroenLinks-kamerlid Tom van der Lee. Hij uitte zich kritisch over zulke forse donaties en zei: ‘Zelfs als iemand zegt: ‘ik wil er niets voor terug’, kan het zo zijn dat de ontvanger zich verplicht voelt om er iets voor terug te geven.’
Van Raan lacht: ‘Nou, kijk, wij hebben zo’n irritante track record dat we dat zó niet zullen doen. Zo zitten wij soms ook in moties. Dan steunen we een motie en hoeven we er niets voor terug, omdat we het een goede motie vinden.’
In 2030 willen jullie al het Nederlandse vervoer duurzaam hebben, elektrisch of op waterstof. De goedkoopste elektrische auto kost anno 2021 nog steeds zo’n 25.000 euro, een prijs die voor veel consumenten nog altijd hoog is. Hoe realistisch is jullie doel, prijstechnisch?
‘Super. Zo’n vraag leidt tot een frame dat wij niet realistisch zouden zijn. Het is écht andersom. De huidige manier is niet realistisch. We geven miljarden per jaar uit aan fossiele subsidies. Logisch dat die fossiele manier van autorijden zo goedkoop is. Iedereen zit te klagen over die accijnzen, maar het is spotgoedkoop om een benzine-auto te kopen. Het is waanzinnig en het staat niet in verhouding tot de werkelijke kosten. Als je alle fossiele subsidies gewoon een-op-een in de innovatie van elektrische auto’s stopt, dan moet je eens kijken hoe snel het gaat.’
Uw partij is eurokritisch en meer gericht op de natiestaat. De EU heeft echter Europa-brede plannen voor punten waar u voor strijdt, zoals het belasten van plastic, een digitax en een CO2-belasting. Het is toch veel handiger om dat soort zaken Europees te regelen?
‘Absoluut. Je kunt helemaal tegen Europa zijn, maar de uiterste consequentie is dat je Nederland dan weer terugbrengt naar losse provincies, met vijf munten in Nederland. Geen haar op ons hoofd die daaraan denkt. Europa heeft alleen zoveel macht dat de tegenmacht van de burger vrijwel ontbreekt. Die zit een beetje in het Europarlement, maar de machtspositie van de Europese Unie nu is veel sneller gegroeid dan de tegenmacht van de Europese democratie.’
Kapitaal is niet gebonden aan grenzen, maar arbeid wel
‘Er ontstaan daardoor scheve verhoudingen. De macht van kapitaal is veel vrijer geworden. Kapitaal flitst en is niet gebonden aan grenzen, maar arbeid wel en de vernietiging van ecosystemen is helaas ook heel lokaal bepaald. Dat zorgt ervoor dat de factor kapitaal heel machtig geworden is in termen van wat het kan aanrichten. Je moet er dus een tegenmacht tegenover zetten, anders gaat het mis. Daarom maken wij ons bijvoorbeeld sterk voor ecocide wetgeving (wetgeving voor het vervolgen van eindverantwoordelijken voor de vernieling van ecosystemen, red.), want dan creëer je zo’n tegenmacht. Dat neemt niet weg dat je een aantal zaken bij uitstek op Europees niveau moet regelen.’
Een van jullie voorstellen is productie primair te richten op de regionale markt. Dat lijkt me nogal een klus in een exportland als Nederland. Hoe wilt u dit voor elkaar krijgen?
‘Je moet je afvragen waarom we een exportland zijn. Omdat er een verdienmodel zit op producten. Maar waarom is dat? Omdat arbeid zo duur is. Je wil wel met vrienden een startup beginnen, want dan heeft iedereen zijn eigen verantwoordelijkheden. Vanwege de kosten op arbeid is het aannemen van mensen daarentegen het laatste wat jij als ondernemer wil doen. Dat is heel gek, want het meest natuurlijke wat mensen doen is samenwerken en verantwoordelijkheid voor elkaar nemen.’
‘Nederland financiert de gemeenschappelijke welvaart grotendeels via de belasting die we heffen op arbeid. Dat is eigenlijk stom, want je moet diezelfde waarde zien op te halen bij dingen die schaars zijn. Wij willen daarom de belasting op arbeid verlagen, terwijl we grondstoffen en vervuiling duurder maken. Hierdoor creëer je een enorme diensten- en reparatiecultuur en hoef je het niet te hebben van de export.’
En wat dan als je bijvoorbeeld bloembollen exporteert naar Engeland?
‘Bloembollen vliegen naar Engeland in een periode waarin je nog maar tien jaar hebt om de wereld leefbaar te houden… Wat denk je zelf? Hoe nuttig zijn bloembollen als je de planeet aan het redden bent?’
Bedrijven die nu exporteren, zouden zich meer kunnen richten op de lokale markt, wilt u zeggen.
‘Ik maak me geen enkele zorgen over de vindingrijkheid van ondernemers om te verleggen. Wordt het makkelijk voor alle ondernemers die momenteel iets doen wat ze straks niet meer kunnen doen? Nee, supermoeilijk is dat. Als jouw bedrijf of verdienmodel niet meer haalbaar is, terwijl je er eigenlijk geen schuld aan hebt… Heel vervelend!’
‘Ik denk terug aan de mijnsluiting in Limburg in de jaren ’60 en ’70, waardoor heel de provincie in de rats zat. Er kwam heel veel terechte overheidssteun en de veerkracht leidde tot een bloeiende chemische industrie. Is dat een industrie die we nodig hebben voor de volgende vijftig jaar? Nee, ook dat moeten we weer helemaal omschakelen. Daarom is het ook zo mooi dat de beloning voor ondernemerschap winst is en niet een nine-to-five-baantje met een loon.’
Erratum: in een eerdere versie van dit artikel stond dat de temperatuurstijging volgens de VN in 2030 onder de twee graden moet blijven. Dit is anderhalve graad.
