‘De ontknoping’ is het vervolg op de bekroonde bestseller ‘De vastgoedfraude’ waarin FD-journalisten Vasco van der Boon en Gerben van der Marel nauwkeurig de vastgoedfraudeaffaire beschreven die eind 2007 aan het licht kwam. In deze grootste fraudezaak ooit, wisten de verdachten door fraude met prestigieuze bouwprojecten meer dan een kwart miljard euro te verdonkeremanen van Rabo Bouwfonds en Philips pensioenfonds. Met spookfacturen, valse bouwclaims, winstdelingen en dubieuze overeenkomsten werd een schaduwwereld gecreëerd die zijn weerga niet kende.
Net als in ‘De vastgoedfraude’ kruipen ook in ‘De ontknoping’ de auteurs weer in de huid van de veertien hoofdrolspelers; oud-directeur Bouwfonds Jan van Vlijmen, Nico Vijsma en oud-bestuursvoorzitter van Bouwfonds Cees Hakstege, de bekende projectontwikkelaar Trimp & Van Tartwijk, de ex-directeuren van Philips Pensioenfonds Will Frencken en Rob Laugunne en verschillende vastgoedmagnaten. De twee auteurs gaan op zoek naar de motieven van de hoofdrolspelers, zo belooft het boek. ‘Op basis van gesprekken met zakenrelaties, familieleden en andere betrokkenen vertellen de hoofdrolspelers over macht, de ongekende liefde voor geld en de dubbele moraal in het zakenleven.’
Duizelingwekkende cijfers
Die belofte wordt helaas maar ten dele ingelost. Er wordt inderdaad hier en daar een vriend, familielid of kennis opgevoerd, maar verder is de meeste informatie afkomstig uit de zaak zelf. Waar ‘De vastgoedfraude’ las als een spannend jongensboek, leest dit boek meer als een rechtbankverslag. Het boek volgt vooral de getuigenissen en verklaringen van de verdachten ter zitting en in verhoren. Voordeel is wel dat als je de zaak niet op de voet gevolgd hebt, je de hele affaire goed uitgelegd krijgt. Daardoor kan je het boek ook prima lezen, zelfs als ‘De vastgoedfraude’ nog steeds op je nachtkastje ligt.
Zo wordt bijvoorbeeld weer even helder hoe omvangrijk de zaak is: de teller van het aantal verdachten staat op een gegeven moment op 125, het OM heeft 270.000 manuren in de zaak gestoken, de rechtbank heeft tachtig zittingen nodig en de teruggevorderde gelden bedragen rond de 160 miljoen euro.
Zwartepieten en dubbele moraal
Daarbij blijft het interessant en sappig om de transcripties te lezen van door justitie afgeluisterde telefoongesprekken. Als iets daaruit duidelijk wordt, is het de enorme arrogantie en onaantastbaarheid die de hoofdrolspelers zich inbeelden. Of de manier waarop de verdachten tijdens het proces elkaar proberen zwart te maken en hun eigen straatje schoon te vegen. En het volledige dedain dat de hoofdverdachten Vijsma en Van Vlijmen hebben voor vrijwel al hun handlangers; ‘clowns, lamzakken en leiperikken’, achter hun rug om.
Ook de dubbele moraal is typerend. Diederik Stradmeijer, oud-directeur Bouwfonds, zegt over zijn voormalige werkgever: “Bouwfonds is in een heleboel opzichten stront met een strik.” Dat belette hem kennelijk niet om van die stront bij zijn vertrek een zak aan regelingen te incasseren van ruim 8 ton: een gouden handdruk van 668.557 euro, een half jaar doorbetaald salaris van ruim een ton, een fusiebonus van 45.000 euro, een opleiding bij Insead van 25.000 euro en nog wat loopbaancoaching voor 15.000 euro.
Oom Nico
Het karakter dat in het boek wel wat meer diepte krijgt is Nico Vijsma. Wordt hoofdverdachte Jan van Vlijmen afgeschilderd als een kleurloze figuur, zijn aangetrouwde oom Nico is allesbehalve onopvallend, bleek al in ‘De vastgoedfraude’. De cocaïne snuivende Vijsma gaat overal vergezeld van uitsmijterachtige types en zijn rol in de hele affaire – als de grote steun en toeverlaat van zijn neefje -, is op z´n minst intrigerend.
Volgens de familie Van Vijsma zou zijn geldzucht voortkomen uit zijn achtergrond en de interneringsperiode in een jappenkamp met zijn familie. Zijn ouders zijn repatrianten uit Nederlands-Indië, die na de onafhankelijkheidsstrijd berooid naar Nederland terugkeren. Daarna groeit hij op in armoede. Alhoewel Vijsma tijdens de zittingen ontkent dat geld voor hem belangrijk is, kan hij het ook niet nalaten te pochen over hoe makkelijk het is om geld te verdienen in de bouwwereld.
Machiavellistische existentialist
Vijsma is iemand met twee gezichten zegt een ex over hem in het boek: hij kan innemend zijn, maar ook manipulatief. Zo steekt de immer in het zwart geklede adviseur bij Bouwfonds zijn neef en andere betrokkenen regelmatig een hart onder de riem met bevreemdende coachingssessies, maar ook intimideert en bedreigt hij iedereen die hem maar een strobreed in de weg legt.
De advocaat van Van Vlijmen, Willem Koops zegt dat Vijsma hem doet denken aan het gevoelloze personage Mersault, uit de roman ‘De vreemdeling van Albert Camus. “Ik heb geen gevoel”. Zegt hij over zichzelf. Vijsma zelf zou sinds zijn puberteit gefascineerd zijn door de machiavellistische hypnotiseur Svengali uit de 19e eeuwse roman ‘Trilby’ van George du Maurier.
“Wij zijn fatsoenlijke mensen, maar voor de wet waarschijnlijk niet”, zegt hij in een van zijn verhoren. De auteurs concluderen dan ook dat ‘de existentialist Vijsma het waarschijnlijk als immoreel beschouwt om zich anders voor te doen dan hij werkelijk is’.
Interessant is het hoofdstuk waarin de auteurs het slot aanhalen van de ideeënroman ‘The Foutainhead’ (De eeuwige bron, 1943) van de Amerikaans-Russische filosofe en cultfiguur Ayn Rand. Daarin steekt de hoofdpersoon, een jonge architect, een speech af over het recht om puur voor je eigen geluk en gewin te kiezen: ‘Deze wereld gaat ten onder in een orgie van zelfopofferingen’. De boeken van Rand zijn een grote inspiratiebron voor vastgoedmannen Hans van Tartwijk en Van Vlijmen (en overigens ook voor Mark Rutte).
De 14 verdachten in de Klimop-vastgoedfraudezaak kregen van de rechtbank in Haarlem straffen opgelegd variërend van 4 jaar cel tot 40 uur werkstraf. Hoofdverdachte Jan van Vlijmen betaalt 75 miljoen euro terug en heeft 4 jaar cel net als Will Frencken, ex-directeur van Philips Pensioenfonds. Frencken betaalt 15 miljoen euro terug en een boete van 6 ton. Zijn opvolger, Rob Laugunne krijgt 1 jaar en betaalt 4 miljoen terug. Diederik Stradmeijer, opvolger van Van Vlijmen bij Bouwfonds krijgt 2 jaar cel.
Cees Hakstege moet 240 uur werkstraf voldoen en een boete van 3 ton. Trimp & Van Tartwijk moeten 1,5 miljoen euro boete betalen, Harm Trimp moet ook 120 uur taakstraf uitvoeren.
De strafzaak van Nico Vijsma is wegens zijn ziekte aangehouden.
Ayn Rand
De helden uit de boeken van Rand zijn creatieve geesten die de moed, kracht en het intellect hebben om het op te nemen tegen de politiek correcte elite en bureaucratische instanties. De karakters worden ook altijd beloond voor hun streven. Van Vlijmen zou zich ook vereenzelvigen met Hank Rearden, een personage uit ‘Atlas Shrugged’, een ander boek van Rand. Rearden is een selfmade staalfabrikant die continu heen en weer wordt geslingerd tussen zijn succesvolle ondernemerschap en minachting voor de samenleving.
De filosofie van Rand is dat als iemand voor de volle honderd procent voor zichzelf gaat, hij ook de volle verantwoordelijkheid moet nemen. Dat strookt met de laatste verklaring van Van Vlijmen als hij in zijn laatste woorden tot de rechtbank zegt dat hij geen spijt heeft van zijn daden. Dat zou hypocriet zijn, vindt hij. “Dan zou ik 17 jaar van mijn leven ontkennen.” Excuses maakt hij om die reden ook niet.
Stromannen
In een interview met Elsevier vorig jaar verhaalde Van Vlijmen tegenover Leon de Winter vooral nog maar eens dat omkoping ‘erbij hoorde’ in de vastgoedwereld, het excuus dat ook tijdens de bouwfraude werd gebruikt door de veroordeelden. Het voegde op zich weinig toe aan wat we al wisten. Ook na lezing van ‘De ontknoping’ heb je als lezer toch niet de idee dat je écht een inkijkje hebt gehad in het hoofd van de hoofdrolspelers. Het hoofdstuk over de filosofie van Rand raakt eraan, maar je zou meer willen weten.
Uiteindelijk blijft de reden voor het gegraai van Van Vlijmen en Nico Vijsma ergens hangen op het feit dat ze anderen ‘konden naaien’ volgens de filosofie ‘we worden allemaal rijk’. Misschien zit er ook niet meer achter. Dat deze zwendelaars daarbij vooraanstaande witte boorden als stromannen wisten mee te slepen in hun handeltje blijft een beklemmend maar tegelijkertijd fascinerend gegeven om nog eens te lezen.
