Door strenge regelgeving is de afvalstroom in Nederland de afgelopen decennia flink ingeperkt. Maar de relatief kleine hoeveelheid afval die overblijft, bevat wel steeds meer giftige stoffen. Voor elk bedrijf dat een nieuwe oplossing bedenkt, wenken lucratieve markten. Deel 7 van een serie over de technologieën van de toekomst.
Begin april gaat er een zucht van verlichting door het Gelderse dorp Dodewaard. De laatste splijtstofstaven worden uit de kerncentrale even buiten het dorp verwijderd. Maar daarmee is Dodewaard nog niet van zijn centrale af: nog veertig jaar zal het gebouw de skyline van het dorp overheersen. De centrale moet eerst afkoelen, zoals dat heet, om de ergste radioactiviteit kwijt te raken. Pas daarna kunnen de gebouwen worden gesloopt. De kerncentrale hoopt ondertussen op technologische vooruitgang, waardoor de ontmanteling goedkoper kan worden uitgevoerd. Het Nederlandse afvalbeleid is een succesverhaal. Hoewel de hoeveelheid afval nog steeds toeneemt, wordt inmiddels bijna 80 procent hergebruikt. De hoeveelheid afval dat wordt geloosd, gestort of verbrand, in 1985 nog bijna de helft, nam navenant af.
Dit succes heeft echter een schaduwkant: de relatief kleine hoeveelheid afval die overblijft, bevat wel steeds meer giftige stoffen. Onderzoekers zijn naarstig op zoek naar technieken om stortplaatsen, vervuilde grond en afval uit industrieën en kerncentrales te ontdoen van hun meest schadelijke componenten. Voor elk bedrijf dat met een nieuwe oplossing komt, staan verschillende ontwikkelsubsidies en uitstekende marktvooruitzichten klaar. De Nederlandse afvalmarkt is een groeimarkt die van 2,8 miljard euro in 1997 vorig jaar inmiddels zo'n 4 miljard euro groot was. De kleine groep marktleiders die de afvalbranche in Nederland domineert, investeert jaarlijks zwaar in r&d. Regelmatig komen er bovendien starters op de markt die zich concentreren op één technologie of afvalstof. Vooral de verwerking van chemisch en nucleair afval vereist veel specialistische kennis.
Noordelijke IJszee
Ondanks het ontbreken van een minister voor milieu in het eerste kabinet Balkenende loopt de Nederlandse afvalbranche binnen Europa nog steeds voorop. Maar ook in de wetgeving van de EU-lidstaten wordt de nadruk nu verlegd van het inzamelen en storten van afval naar scheiden, verbranding en het opwekken van energie.
Daarmee speelt technologie een steeds grotere rol en groeit de omzet van de afvalmarkt. Volgens onderzoeksbureau Frost & Sullivan groeit de Europese afvalmarkt van zo'n 32 miljard euro in 2002 naar 38 miljard in 2009. Verwerking van nucleaire stoffen is waarschijnlijk de meest veelbelovende deelmarkt. Op vele tientallen locaties over de hele wereld zijn reststoffen van kernwapens en -centrales bijeengebracht. Overheden zitten op het vinkentouw om deze reservoirs opgeruimd te krijgen. België bijvoorbeeld werd in februari opgeschrikt door het nieuws dat in de Kempen honderden vaten met kernafval staan te roesten en te lekken.
In de Amerikaanse staat Washington dreigen stoffen uit het Hanford Nucleair Reservaat in de Columbia River te lekken, waarmee een woongebied van één miljoen mensen wordt bedreigd. In Siberië stromen nucleaire stoffen uit het kunstmatige Karachaimeer richting de Noordelijke IJszee, wat een internationale ramp tot gevolg kan hebben: de stoffen in het meer bevatten ongeveer evenveel radioactiviteit als bij de ramp in Tsjernobyl vrijkwam. Behalve de reservoirs zijn er honderden kerncentrales over de hele wereld waar de gevaarlijke stoffen (voorlopig) worden opgeslagen in putten. Of kerncentrales die zoals in Dodewaard zijn stilgelegd maar nog jarenlang een besmet terrein vormen. Samen levert de markt voor het opruimen van nucleair afval een potentiële omzet van honderden miljarden euro's op. Zowel in Europa als in de Verenigde Staten worden flinke subsidies beschikbaar gesteld aan bedrijven die met nieuwe technieken komen om het proces te versnellen.
Glas
Archimedes Technology Group, een Amerikaans bedrijf dat een oplossing heeft bedacht voor het Hanford Nucleair Reservaat, is een voorbeeld van een firma die in dit gat springt. In het reservaat is 200 miljoen liter radioactief afval, afkomstig van de productie van plutonium voor kernwapens, opgeslagen in (soms lekkende) tanks. De meest geschikte manier om het afval veilig te verwerken, is door het in glas te gieten ('vitrificatie'), waarna dit glas kan worden opgeslagen. Wetenschappers denken dat radioactiviteit die in glas 'gevangen' is, ten minste duizend jaar probleem-loos kan worden bewaard. Maar de hoeveelheid afvalstoffen in Hanford is te groot. Voordat 200 miljoen liter 'verglaasd' zou zijn, zijn er tientallen jaren voorbij en kan een milieuramp zich al lang hebben aangediend. Archimedes heeft een filter ontwikkeld, die met behulp van warmte en elektromagnetisme in staat is om de gevaarlijkste radioactieve elementen uit het afval te isoleren en direct in een glasmachine te injecteren. De rest van het afval, dat minder schadelijk is, kan op een andere manier worden verwerkt.
Russische wetenschappers ontwikkelden een coating genaamd Ekor waarmee Reactor 4 van de kerncentrale in Tsjernobyl werd ingepakt om het weglekken van radioactief materiaal te voorkomen. Ook bouwden zij geavanceerde robots die de coating moeten aanbrengen. De rechten voor het produceren en vermarkten van Ekor werden gekocht door Eurotech, een Amerikaans beursgenoteerd bedrijf. Eurotech wil de coating gaan verkopen in de VS, waar honderden nucleaire centrales en opslag-plaatsen straling lekken. Op verschillende plaatsen op de wereld vindt onderzoek plaats naar het 'opbranden' van nucleair afval. In Nederland gebeurt dit bij de Nuclear Research and consultancy Group in Petten. Het onderzoek is erop gericht de straling van nucleair afval sneller op een aanvaardbaar niveau te krijgen dan de 250.000 tot 8 miljoen jaar die er nu voor staat. Met opbranden zou dit al na 250 jaar kunnen worden bereikt.
Bacterie
De chemische en nucleaire industrieën zijn tot nu toe veel sterker gericht geweest op het produceren dan op het afbreken van stoffen. Toch komt er de komende jaren veel geld vrij voor het 'ontmantelen' van de afval-tijdbommen die her en der verspreid over de hele wereld liggen. Een bedrijf dat zich hierin ontwikkelt, profiteert van het feit dat de afvalbergen in de wereld helaas nog steeds in hoog tempo groeien. In het Groningse Wildervank eten bacteriën verontreinigde grondwaterpluim op.
Hun 'eten' wordt via een elektro-bioscherm bestaand uit elektroden en filterbuizen tien meter in de grond verspreid. De stroom wordt opgewekt met behulp van zonnecollectoren. Deze milieuvriendelijke oplossing, die bovendien flink goedkoper en efficiënter is dan de traditionele methode waarbij de bodem wordt afgegraven en het vervuilde water opgepompt, is ontwikkeld door Hak Milieutechniek. Het bedrijf heeft op de nieuwe technologische vinding wereldwijd patent aangevraagd.
In de Vogelmeerpolder wordt de bodem wel deels afgegraven. De grootste gifbelt van Nederland even ten noorden van Amsterdam krijgt een nieuwe toplaag van zand en waterremmende klei, waarna bacteriën de rest van het opruimwerk voor hun rekening mogen nemen. Ook hier is de technologie voortgeschreden: de eerste studies uit het begin van de jaren tachtig adviseerden nog het volledig afgraven van de hele polder. Alleen al in Nederland is de bodem op zo'n 175.000 plaatsen zo zwaar vervuild dat ze moet worden schoongemaakt. De kosten hiervan worden geschat op 19 miljard euro, voornamelijk subsidies van het ministerie van VROM. Ook de EU heeft in 2002 het beschermen van de bodem tot een van de hoofdpunten van het Europees milieubeleid uitgeroepen. Omdat de Nederlandse regelgeving strenger is dan de plannen van de EU, biedt dit kansen voor de Nederlandse bodemsaneerders als Heijmans en HBG. En dan? Zal er ooit een schone toekomst ontstaan waarin alle vervuiling uit het verleden is opgeruimd, afval keurig wordt gescheiden en hergebruikt? Onlangs waarschuwde de Amerikaanse milieuorganisatie Inform voor een nieuwe milieuramp: mobieltjes. De gsm's bevatten schadelijke stoffen als zink, lood, koper, cadmium, arsenicum, antimonium en beryllium en belanden met honderden miljoenen tegelijk op de vuilnisbelt. Interessante markt voor de toekomst: het verwerken van afgedankte mobieltjes.
