Een half jaar geleden werd de prostitutie gelegaliseerd. Doel was om er een normale branche met normale arbeidsvoorwaarden van te maken. Maar het gaat fout. Failliete relaxbazen, illegale prostituees en een bloeiende vrouwenhandel. “Het is ten hemel schreiend.”
André van Dorst, eigenaar van een seksbedrijf en woordvoerder van de Vereniging Exploitanten Relaxbedrijven (VER), belt mobiel vanaf een terras in Zuid-Frankrijk met uitzicht op de Mediterranee. Daar rust hij uit van een hectisch halfjaar. Van Dorst is boos op de Nederlandse arbeidsinspectie. “Het is om gék van te worden. Komen ze met een voorschrift dat in elke werkkamer een matras plus hoofdkussen aanwezig moet zijn. Ben ík weer bezig om hemel en aarde te bewegen in godsnaam dat hoofdkussen te schrappen. Je kunt je geen gevaarlijker wapen voorstellen om een prostituee mee dood te drukken. En wie dat matras heeft voorgeschreven, weet ook niet waar 'ie 't over heeft. Steeds meer dames gebruiken massagetafels, daar past geen matras op. Nog zo wat: badinrichtingen in de werkruimten moeten naar geslacht gescheiden zijn! Alsof je het over een sportschool hebt! De dames verwennen hun klanten nu eenmaal graag in bad. Dat wordt verdomd lastig als beiden in hun eigen kuip moeten zitten.”
Van Dorst is het overzicht kwijt en hij is niet de enige. Oktober 1999: schoorvoetend geeft de Eerste Kamer haar fiat aan de opheffing van het bordeelverbod per 1 oktober 2000. Alle betrokkenen stemmen in: de hoeren, de bordeeleigenaren, de belangenorganisaties, de inspectiediensten. Volmondig. Hoopvol. Nederland gidsland: na euthanasie en het homohuwelijk hebben we nu ook de primeur van de legale prostitutie. Eindelijk komt er een einde aan het bordeelverbod uit 1911. Dat verbod gold eigenlijk allang niet meer, want prostitutie wordt al sinds de jaren dertig gedoogd.
Dat gedogen had zo zijn nadelen. De overheid bezat amper instrumenten om kinderprostitutie, vrouwenhandel, gedwongen seks en criminele randactiviteiten aan te pakken. Met de streep door het bordeelverbod hoopte het ministerie van Justitie een boedelscheiding aan te brengen tussen legaal en illegaal. Wie zich aan de regels van de arbeidsinspectie, gezondheidsdiensten, Justitie en fiscus houdt, heeft niets te vrezen. Wie zich niet aan de regels houdt, wordt streng gestraft. Alleen al de maximum celstraf voor de seksuele exploitatie van minderjarige of illegale prostituees gaat omhoog van één naar zes jaar. De keuze is aan de dames en heren in de branche zelf.
Deels is Justitie in deze opzet geslaagd. Voor 1 oktober jongstleden werd álles nog gedoogd, van bonafide tot crimineel. De nieuwe wet heeft de malafide kant in het defensief gedrongen. En wel zozeer, dat een derde van de bordelen vóór de legalisering al de pijp aan Maarten gaf. Maar de overheid wilde meer bereiken dan het uitbannen van malafide seksondernemers. De wet moest ook de arbeidsomstandigheden, gezondheid en economische zelfredzaamheid van de prostituees verbeteren. Daarom kregen de hoeren de keuze: maak de sprong naar het zelfstandig ondernemerschap, of zoek een ander beroep.
Bejaardensoos
Een veel te grote groep kiest inmiddels echter voor een derde optie: ze gaat in de illegaliteit. Het gedonder begint bij de inschrijving bij de Kamer van Koophandel, waartoe elke prostituee sinds oktober verplicht is. Maar veel prostituees willen anoniem blijven. Buurtbewoners en familieleden hoeven niet te weten wat er werkelijk schuilgaat achter hun vrijwilligerswerk in de bejaardensoos. Wie als sekswerker in het Kamer van Koophandel-archief staat, loopt grote kans om door de mand vallen.
“Maar het is ook de wetenschap dat een prostituee niet bepaald met open armen wordt ontvangen bij banken en verzekeraars,” zegt Dick Lavina, directeur van de Rode Draad, die de belangen van prostituees behartigt. “Wil je als prostituee een huis of auto kopen? Geen bank die een hypotheek of lening verstrekt. Dat zal je dan via een derde persoon moeten doen. En waar vindt ze iemand die voor haar gaat sjoemelen met papieren? Inderdaad, onder hele of halve criminelen. En dan zijn ze weer terug bij af. Legale prostituees betalen belasting en nemen allerlei plichten op zich. Maar van de rechten die daaraan verbonden zijn, blijven ze vooralsnog verstoken.”
Via hit and run-acties probeert de Rode Draad daar iets aan te doen. Zo weigert de Postbank, onderdeel van ING, prostituees die daar een rekening willen openen. Die weigering wordt door de Rode Draad gedefinieerd als indirecte discriminatie van vrouwen. Daarom daagt de organisatie ING nu voor de Commissie Gelijke Behandeling. Dick Lavina verwacht gelijk te krijgen. “En als ING zich niets van de Commissie aantrekt, stappen we naar de rechter om ons gelijk af te dwingen.” Het is overigens niet alleen ING die prostituees categorisch weigert. Volgens de Rode Draad laat ook verzekeraar Centraal Beheer geen prostituees toe.
Het gevolg van die weigering laat zich raden. Prostituees zetten alles op alles om hun werkzaamheden verborgen te houden. Dat doen ze bij voorkeur door een bijstandsuitkering aan te vragen. Dan vraagt niemand naar hun beroep en zijn ze ook verzekerd tegen ziektenkosten. Lavina: “En dat betekent vervolgens weer dat ze hun werkelijke verdiensten moeten verzwijgen en zich dus maar beter verre kunnen houden van het legale circuit.”
Neergang
De cijfers liegen er niet om. Voor de opheffing van het oude bordeelverbod telde Nederland nog tussen de 20.000 en 25.000 gedoogde prostituees. Vandaag, zo schat de VER, ligt dat aantal beduidend lager. Het lijkt erop dat tussen de 8000 en 13.000 prostituees hun beroep op hebben gegeven of naar het buitenland zijn vertrokken. Van de 12.000 prostituees die bleven, werkt de helft in gelegaliseerde escortbureaus, raamprostitutiebedrijven, relaxhuizen en privé-clubs. Zij betalen belasting en onderwerpen zich aan de controles van gezondheidsdiensten en politie. Voor hen zijn in elk geval de arbeidsomstandigheden sterk verbeterd. Hun werkplaatsen zijn ruimer, veiliger, lichter en hygiënischer. De controle van de overheid op de exploitanten is beter, er zijn minder uitwassen en er zijn nu ook instanties waar ze kunnen klagen. Sinds kort is er zelfs een speciale prostitutiegroep bij de vakbond FNV.
Veel slechter af zijn de overige zesduizend prostituees. Van gedoogd tot oktober 2000, degradeerden zij inmiddels tot illegalen. Hulpverleners of politie weten hen nog maar amper te traceren. Daardoor vormen zij een gewillige prooi voor criminele organisaties. Vindt de politie hen in een gelegaliseerd bordeel, dan verliest de eigenaar onmiddellijk zijn vergunning. Dat gebeurde onder meer bij twee bordelen in de Limburgse plaatsjes Weert en Nunhem. Verstopt in speciale onderduikplekken trof de politie daar eind januari twee Bulgaarse vrouwenhandelaren aan. Plus zestien illegale prostituees, afkomstig uit Oost-Europa, Nigeria en Soedan.
Niet alleen het aantal prostituees is flink gedaald, ook de hoogtijdagen van het bordeelbedrijf lijken voorbij. Seksondernemers zuchten onder de radicale terugval van het aantal prostituees en de constante dreiging om hun vergunning te verliezen. Dat betekent een forse leegstand bij de raambedrijven en zware onderbezetting in de seksclubs en privé-huizen. Die onderbezetting schommelt tussen de 30 en 50 procent. Een scherpe omzetdaling bij de ondernemers is het gevolg.
Voor de legale relaxhuizen is deze omzetdaling zuur. Zij moesten veel investeren om hun zaak aan de nieuwe regeltjes aan te passen. André van Dorst: “Die investering kan nu op geen enkele manier worden terugverdiend.”
Meewerken
De neergang in de branche is veel omvangrijker dan voor de legalisering werd voorspeld. Enkele jaren geleden vermoedde de VER nog dat een kwart van de sekshuizen voor oktober 2000 het loodje zou leggen. Dat was het vuil dat voor de bezem uit zou gaan. Inmiddels lijkt dat aantal hopeloos achterhaald. In plaats van 25, sneuvelde 60 procent van de zaken. Van de 3000 seksbedrijven eind jaren '90 zijn er nu nog maar rond de 1250 over. “Vooral de relaxbedrijven die zich keurig aan de regels houden, hebben het zwaar,” sombert André van Dorst. In de legale sector doen alleen dure clubs in het genre Yab Yum het goed. Maar die kunnen dan ook forse prijzen voor hun diensten vragen. Ook escortbureaus en bordelen waarin de eigenares meewerkt, lijken de strijd nog redelijk te doorstaan. Met een verbreding van het assortiment probeert de noodlijdende rest de malaise af te wenden. Met 'parenavonden' of 'erotische cafés' proberen zij nieuwe, nog onontgonnen markten aan te boren.
Hoe legaal inmiddels ook, relaxbedrijven vissen, net als de zelfstandig werkende prostituees, achter het net in het reguliere economische circuit. Leningen bij banken afsluiten is voor hen nog vrijwel onmogelijk. Financiële instellingen willen zich niet met de seksbizz identificeren. Al zijn ze daarin niet altijd even oprecht, zegt Van Dorst. “Verzekeraar Aegon zegt absoluut geen zaken met ons te willen doen. Een van de weinige verzekeraars die dat wel doen, is de OOM, de Onderlinge Oorlogsschade Maatschappij. Niet alleen rekent die al snel tien keer de normale premie, het is ook nog een 100 procent dochter van Aegon.” Willen de relaxondernemers een normale verzekering afsluiten of geld lenen, dan moeten ze net als de prostituees gebruik van derden maken in een U-bocht constructie.
Van Dorst: “Ik wil gewoon met open vizier geld kunnen lenen of mijn pand verzekeren! Een club als de Nederlandse Bankvereniging wil zelfs geen gesprek met de VER aangaan. Ik word er doodziek van. De hypocrisie is enorm. Die Nederlandse Bankvereniging gaan we nu juridisch aanpakken. We zijn een volstrekt legale branche en dat hebben ze maar te accepteren.” De Nederlandse Vereniging van Banken reageert per fax op de klacht van Van Dorst. Ze stelt dat alle Nederlandse banken vrij zijn om een relatie aan te gaan met ondernemers. En met de opheffing van het bordeelverbod is er in elk geval geen juridische hindernis voor banken om zaken te doen met seksexploitanten. Máár, schrijft de vereniging, een bank is natuurlijk vrij om zakelijke klanten te weigeren 'om haar moverende redenen'.
Dan is er natuurlijk nog het Volendam-effect: de plots sterk verscherpte controle op brandveiligheid. Terwijl ambtenaren in de prostitutie nogal eens een overtreding door de vingers zagen, treden ze sinds nieuwjaarsnacht extreem streng op. Van Dorst: “De brandweer valt binnen, doorkruist het pand van boven naar beneden, werpt overal een blik en zegt: 'Dicht. Dicht. Dicht'. Pats, van het een op het andere moment. Geen enkele vorm van overgang, geen enkele coulance. 'Na wat er in Volendam gebeurd is, kan ík dit niet meer voor mijn rekening nemen', zegt zo'n brandweerman dan.” Van Dorst. “Ik was toevallig in een zaak die dicht moest omdat de vluchtwegen op de bovenverdieping niet goed zouden zijn. De brandweerman zei: 'als hier een molotovcocktail naar binnen wordt gegooid, kan boven niemand meer weg'. De eigenares kon alleen nog maar uitbrengen: 'Meneer, beseft u wel dat er dágen voorbij gaan dat hier geen molotovcocktails naar binnen worden gegooid?'”
Theemsweg
In plaats van te functioneren als een normale branche en een normaal beroep, zitten de sekswerkers en seksondernemers nog steeds in de rafelrand van het economisch leven. Dat zou nog tot daaraan toe zijn, als in elk geval de belangrijkste doelstelling van de opheffing was gehaald: een einde maken aan de vrouwenhandel en de gedwongen prostitutie. Het tegendeel lijkt het geval.
Aan de Theemsweg, in het Westelijk Havengebied van Amsterdam, is het drukker dan ooit. De Theemsweg is sinds 1997 een officiële tippelzone. Tot afgelopen jaar werkten daar rond 350 prostituees, voornamelijk afkomstig uit Zuid-Amerika. Deze vrouwen werkten zelfstandig. In de loop van 2000 kwamen daar plots 323 'nieuwe vrouwen' bij, hoofdzakelijk uit Afrika en Oost-Europa. De mensen van het opvangcentrum bij de tippelzone, Hulp voor Onbehuisden HVO, vermoeden dat het absolute merendeel van die nieuwe vrouwen onder een pooier werkt en slachtoffer is van vrouwenhandel. Die plotselinge groei is ook de gemeente Amsterdam niet ontgaan. De nieuwe Amsterdamse burgemeester Job Cohen kondigde begin maart aan om iets te doen 'tegen de gedwongen prostitutie, vrouwenhandel en aanwezigheid van minderjarigen'.
“Toch kan niemand met zekerheid zeggen of en in welke mate de vrouwenhandel is toegenomen,” zegt dr. Jan Nijboer, criminoloog aan de Universiteit van Groningen. “Er is nog geen evaluerend onderzoek gedaan. Maar ik ontvang geen signalen dat Justitie er daadwerkelijk in is geslaagd om de vrouwenhandel in te dammen.” Nijboer wil daar nog aan toevoegen dat eventueel falen niet alleen aan Nederland te wijten valt. “Je moet ook rekening houden met pushfactoren uit het buitenland. Je kunt nog zoveel willen in Nederland, maar als de toestroom uit Oost-Europa en Afrika plots sterk toeneemt, wordt het wel een stuk lastiger.”
IND
“Toch heeft Justitie het volstrekt verkeerd aangepakt,” zegt zowel André van Dorst van de VER als Dick Lavina van de Rode Draad. Beiden wijzen een beschuldigende vinger in de richting van de Immigratie en Naturalisatie Dienst IND. Die dienst beslist wie Nederland wel of niet binnenmag. Volgens de officiële regels moeten alle zelfstandige ondernemers van buiten de Europese Unie zich in Nederland kunnen vestigen. Dat zou ook moeten gelden voor prostituees, die volgens de nieuwe regelgeving immers aan alle eisen van zelfstandig ondernemerschap voldoen.
Helaas denkt de IND daar anders over. Zij besloot dat prostituees als enige beroepsgroep niet voor deze regel in aanmerking komen. André van Dorst: “Alleen door een advocaat in de hand te nemen, kan een prostituee zich officieel toegang tot Nederland verschaffen. Voor minder geld kun je je ook door een mensensmokkelaar laten brengen.”
Zou de IND voor prostituees dezelfde regels hanteren als voor andere zelfstandigen, dan had je in Nederland waarschijnlijk veel minder illegale sekswerkers, vermoedt ook Dick Lavina. “Wat het extra tragisch maakt, is dat het nu nét de buitenlandse vrouwen zijn die zich waarschijnlijk het liefst zouden laten registreren. Zij hebben hier geen familie en vrienden die hen kunnen betrappen. Op deze manier kunnen zij bovendien uit handen van criminelen blijven.” Van Dorst: “Nu trekken de mensenhandelaars opnieuw aan het langste eind en wordt er steeds meer geronseld, mishandeld, verhandeld. Criminelen verdienen goud over de ruggen van vrouwen die toch al niet sterk staan. Voor die vrouwen is dat een ramp. En voor de gevestigde branche is dit een concurrentie waar zij niet tegenop kan.”
Prostitutie en de exploitatie daarvan moeten legaal, daar zijn de Rode Draad en de VER het nog altijd over eens. “Maar door de onvoorstelbaar klungelige aanpak van de overheid is er niets verbeterd,” vindt André van Dorst. “Het is just the other way round. Nét de bedrijven die rotzooien doen het goed, terwijl de meest cleane ondernemers hun zaak op moeten geven. Kleine bedrijven die winst maken, kunnen dat alleen maar doen via de illegale of halfillegale prostituees.”
“Zoals het nu wordt geregeld, is ten hemel schreiend,” zegt ook Dick Lavina. “Ik zie soms politici over de prostitutie oreren en denk dan: hoe is het mogelijk dat jullie wetten maken of goedkeuren, zonder ook maar enige kennis van zaken over de sector? Zo moest het wel fout gaan. En voor een veel te grote groep is het inmiddels al fout gegaan. En dat bij een beroepsgroep die toch al zo belast is met een zwaar sociaal stigma.”
