Volgens de zelfbenoemde ‘sceptische empiricus’ Nassim Nicholas Taleb overschatten mensen hun begrip van huidige gebeurtenissen en zijn ze blind voor het onwaarschijnlijke. Taleb is schrijver van Fooled by Randomness en The Black Swan: verplicht leesvoer voor iedere risk manager of om het even welke financieel specialist. De titel The Black Swan verwijst naar de ontdekking van zwarte zwanen in Australië, vierhonderd jaar geleden door Nederlandse ontdekkingsreizigers. Tot die tijd waren zwanen per definitie wit, omdat niemand immers ooit een andersoortig exemplaar had gezien. Het bestaan van zwarte zwanen was binnen ons referentiekader simpelweg ondenkbaar. Na de ontdekking werd de zwarte zwaan een symbool voor de uitzondering op de regel.
Risk managers moeten volgens Taleb altijd op hun hoede zijn voor valse zekerheden, want er kan altijd ergens een zwarte zwaan opduiken. Modellen gebouwd op verkeerde aannames leiden onherroepelijk tot verkeerde uitkomsten. En onwaarschijnlijke gebeurtenissen doen zich vaker voor dan we willen geloven. Als voorbeelden noemt Taleb onder andere 9/11 en de opkomst van internet: onvoorziene gebeurtenissen met een enorme impact.
Meer recent is daar natuurlijk de kredietcrisis. Was die te voorzien? Nee, tenminste niet voor wie blind vertrouwde op kwantitatieve modellen. Deze modellen zijn namelijk per definitie gebaseerd op ervaringen uit het (veelal recente) verleden en houden dus geen rekening met het ondenkbare. Wie had ooit durven denken dat wanbetaling van een paar duizend Amerikaanse huizenbezitters tot een wereldwijde crisis en een bijna volledige ineenstorting van de kredietmarkten zou leiden? De banken hadden er beter aan gedaan hun kwantitatieve modellen soms even te laten voor wat ze waren en een kwalitatieve analyse te maken.
De kans op een bepaalde rampzalige gebeurtenis mag statistisch gezien misschien bijzonder klein zijn, maar wat zijn de werkelijke gevolgen als het morgen toch gebeurt? Volgens Taleb moet voor een goede analyse behalve naar de verwachte uitkomst, vooral naar de kosten van alternatieve uitkomsten worden gekeken. Als Bear Stearns voor de introductie van zijn subprime hedge-fondsen niet alleen naar de verwachte opbrengst had gekeken, maar zich ook eens had afgevraagd wat de werkelijke risico’s waren als werkelijk alles in de markt zou tegenzitten, hadden ze zich waarschijnlijk wel twee keer bedacht en was de bank niet ten onder gegaan.
Wereldwijd zullen de banken naar schatting een kleine 300 miljard euro op hun kredietportefeuilles moeten afboeken. Aan beurswaarde verloren ze een veelvoud. Voor banken en hun risk managers dreigt het daarmee de duurste les uit de geschiedenis te worden.
Met stomheid geslagen
Cees Maas, oud-CFO van ING en een van de opstellers van een in juli gepubliceerd rapport van het Institute of International Finance (IIF), zei tegen Het Financieele Dagblad dat banken in hun risicobeheer collectief tekort zijn geschoten. De meeste banken waren zich onvoldoende bewust van de verplichtingen die ze buiten de balans hadden geparkeerd en waren met stomheid geslagen dat de waarde van hun kredietportefeuille zo ver kon dalen. Het IIF deed banken maar liefst 145 aanbevelingen om hun zaken op orde te krijgen. Banken zouden om te beginnen eens nauwkeurig moeten vastleggen hoeveel risico ze willen en kunnen lopen. Hoeveel terugval van hun kredietwaardigheid vinden ze bij een eventuele volgende crisis bijvoorbeeld acceptabel? Alleen als al die uitgangspunten duidelijk zijn, kan een bank volgens Maas gaan werken aan een systeem waarbij ieder onderdeel precies weet hoeveel risico het kan lopen.
Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Het grote probleem van banken is nu juist dat er bijna niemand rondloopt die de inhoud en risico’s van al die ingewikkelde asset backed securities, collateralized debt obligations, of hoe ze ook allemaal mogen heten, echt begrijpt. Daarbij is het risicobeheer van banken intern nogal versnipperd. Er zijn afdelingen die zich exclusief met kredietrisico’s bezighouden, terwijl anderen uitsluitend naar marktrisico’s kijken. Ook als de verschillende afdelingen hun risicobeheer individueel goed op orde hebben, ontbreekt het vaak aan een totaaloverzicht, zodat er grote problemen ontstaan als, zoals afgelopen jaar, gelijktijdig de kredietportefeuilles in waarde kelderen en de geldmarkt volledig opdroogt.
Ongeoorloofde handel
Weer andere risk managers zijn gespecialiseerd in het ontmaskeren van losgeslagen werknemers die de bank met hun handel en wandel kunnen ruïneren. Jérôme Kerviel bezorgde zijn werkgever Société Générale een verlies van 4,9 miljard euro. Zijn ongeoorloofde handel bleef zo lang onopgemerkt omdat hij zijn risicovolle posities wist te camoufleren met tegenovergestelde neptransacties. In Société Générale’s risk management-systeem gingen geen alarmbellen af omdat het netto risico door die tegenovergestelde posities beperkt leek. Een goed systeem had natuurlijk meteen moeten gaan rinkelen op het moment dat de junior handelaar eigenhandig voor zo’n 50 miljard euro aan verplichtingen aanging.
Om een volgende kredietcrisis te voorkomen, kwam de Basel Commissie in juli met aangescherpte eisen voor banken. Zo zal de vereiste kapitaaldekking voor de zogeheten handelsboeken scherp omhoog gaan. In de handelsboeken zijn effecten opgenomen die de banken snel denken te kunnen doorverkopen. Voor dergelijke tijdelijke verplichtingen geldt nu nog een lage dekkingseis, omdat ze toch maar kort op de balans drukken. Met het instorten van de kapitaalmarkten bleken veel van die papieren echter onverkoopbaar. De extra Basel-eisen worden in 2010 van kracht en moeten zorgen voor een betere afstemming tussen risico’s kapitaaldekking.
Hierdoor zullen de banken de pijn van de kredietcrisis nog vele jaren blijven voelen. Hogere kapitaalbuffers betekent minder ruimte om verplichtingen aan te gaan. Banken zullen enerzijds zuiniger moeten zijn met hun kredieten en tegelijkertijd in nog hoger tempo extra geld moeten ophalen om hun buffers te versterken. En risk managers zullen deze crisis moeten aangrijpen om voor eens en voor altijd orde op zaken te stellen. Als de bomen over een paar jaar weer tot in de hemel groeien, zal de huidige crisis snel vergeten zijn en zullen ze heel wat meer moeite hebben.
