Leren konden of wilden ze niet, maar ze liepen over van ambitie, geldings- en dadendrang. En meer hadden ze blijkbaar niet nodig om tot de top van hun bedrijf door te dringen. Vier doordouwers over directeur zijn zonder diploma.
Elke headhunter die topmanagers bemiddelt, kent er wel een paar. Doordouwers, avonturiers vaak, die liever hun geluk beproefden dan in schoolboeken te wroeten, en nu directies of business units aanvoeren. Ze gelden als succesnummers die zelfs onder moeilijke omstandigheden de weg weten te vinden. Tegen de stroom in hebben zij resultaten geboekt, terwijl zij het moesten stellen zonder academische vorming en de vroegere steun van universiteitsmentoren.
Een bloeiende carrière begint bij een gedegen opleiding, zo leert elk loopbaanadvies. En wie de top wil halen, moet een academische titel laten zien. Cap Gemini Ernst & Young bijvoorbeeld wijst iedere sollicitant zonder hogere opleiding zonder pardon de deur. Die rechtlijnigheid is niet zonder reden. Managers op niveau moeten abstract kunnen denken, problemen analytisch kunnen benaderen en vooral op een gewenste manier kunnen oplossen. Wie een universitaire opleiding heeft doorlopen, is hierin jarenlang gevormd, ongeacht de studierichting. Zo'n opleiding is in heel Nederland ook even zwaar, wat het tot een objectief selectiecriterium maakt. Bovendien getuigt een gevolgde universitaire opleiding van doorzettingsvermogen. De ideale ondergrens voor toelating van managers dus.
Helaas blijkt dit populaire selectiecriterium niet zo betrouwbaar als werkgevers graag geloven. Zij realiseren zich dat een academische graad een startpunt is voor selectie, maar door het rigide toepassen ervan gaat veel toptalent verloren. Door de jaren heen zijn er altijd managers geweest die zonder adequate vooropleiding opzienbarende resultaten neerzetten in bedrijven. Vroeger omdat vader geen geld had om de kinderen te laten studeren, tegenwoordig omdat de babyboomers in de overdaad van mogelijkheden een legitimatie zien om een eigen weg uit te stippelen. Wat de reden ook is, een aantal van hen haalt de top. En ondanks hun geloof in het diploma is het bedrijfsleven toch geïnteresseerd in dit soort witte raven.
Daadkracht
Hoe is het mogelijk dat mensen die op eigen kompas een alternatief loopbaanparcours ontwikkelen, tegen alle wetmatigheden in de top bereiken? “Het heeft te maken met hun ambitie, geldingsdrang en dadendrang,” meent Burke. “De reden waarom ze niet zijn gaan studeren varieert. Soms hadden zij ouders die hen tot alles in staat stelden, met als gevolg dat ze daar dus juist geen gebruik van wilden maken.”
Ontegenzeglijk hebben de 'ongediplomeerden' niet te klagen over een behoorlijke portie geluk bij hun weg omhoog. Zij slaagden er bijvoorbeeld in door inzet en intelligentie op een leidinggevende functie te komen, vaak vanuit een commerciële functie waar resultaten duidelijk zichtbaar zijn. Of ze hadden het geluk een kruiwagen te vinden, die hen naar een gunstige uitgangspositie reed. Hoe meer succes zij hadden, hoe minder zij lastige vragen hoefden te beantwoorden over hun discutabele vooropleiding.
Maar hun markante opkomst is meer dan alleen geluk. Als groep hebben zij geprofiteerd van de opkomst van de nieuwe markten. Zo heeft de opkomst van de automatisering en later de nieuwe economie kansen geschapen voor ongediplomeerden. In zulke gevallen moet er gescoord worden, en raken diploma's al gauw ondergeschikt aan daadkracht. Wie dan kan aantonen een kunstje te beheersen, kan heel snel doorgroeien.
Wat echter niet betekent dat al die hoogvliegers uit voorbije jaren nu nog steeds van grote waarde zijn. “Non-conformistische jongeren kregen tijdens het hoogtepunt van de nieuwe economie zakken met geld om mee te spelen,” zegt headhunter Warwick Burke van adviesbureau Burke Associates. “We komen ze nu tegen op de markt, maar wij zijn terughoudend om onze naam aan deze mensen te verbinden. De verhouding tussen de echt succesvolle en de minder talentrijke managers is 20-80.”
Maar juist die 20 procent is van grote waarde. Het zijn entrepreneurs met daadkracht en doorzettingsvermogen. Het ontberen van de juiste opleidingsachtergrond betekent allerminst een diskwalificatie. Burke: “In een economisch neergaande spiraal zoek je juist mensen die snel resultaten weten neer te zetten. Dan kijk je niet alleen naar diploma's, maar ook naar de mensen die aantoonbare successen hebben neergezet.”
Succes
De 'ongediplomeerde' managers hebben allemaal een wat ongewone achtergrond. Zij hebben zich buiten de universiteit of de hogeschool denkpatronen, normen en beeldvorming van topmanagers eigen weten te maken. In veel gevallen komt dat door hun afkomst. Het zijn telgen uit stabiele gezinnen die een bepaald abstractieniveau konden overbrengen, hoewel ook dit geen wet van Meden en Perzen is.
Dit zegt iets over de persoonlijkheid van de ongeschoolden, en dat maakt deze groep zo moeilijk in te schatten. Zonder uitzondering zijn ze intelligent, hebben een sterk ontwikkelde intuïtie, empathisch vermogen en een goed reactievermogen. Maar zonder papieren is er weinig tastbaars, behalve een curriculum dat vaak overloopt van ervaring. Maar ervaring staat allerminst borg voor waarde. Iemand kan vier jaar directeur zijn geweest, zonder in die periode echt op de proef te zijn gesteld. Headhunters kijken dan ook naar wat zij het ruiltraject noemen. Als managers geen papieren kunnen overleggen, moeten ze daar geloofwaardige kwalificaties of nuttige ervaring tegenover stellen. “Zij kennen de markt en hebben een behoorlijk ontwikkeld netwerk, waardoor zij aantoonbaar meerwaarde hebben,” zegt Burke. “Maar de bepalende factor is toegevoegde waarde. Je kan aan een cv aflezen dat iemand niet meer heeft dan vwo plus een paar aanvullende opleidingen. Maar als hij zijn werk in de praktijk goed heeft gedaan, is die opleiding niet zo belangrijk meer.”
Om succes te meten, kijken recruteerders naar de stabiliteit van het succes. Is het iemand die snelle successen heeft gevierd bij tal van werkgevers, of gaat het om langere perioden? Te snel van baan wisselen is een minpunt, vinden headhunters. “Waar je naar moet kijken is of iemand minimaal drie jaar succesvol in één functie heeft gezeten,” zegt Burke.
Cowboys
Maar succes alleen is niet zaligmakend. Succesvolle maar ongeschoolde cowboys passen niet zonder meer in gevestigde bedrijven. Het kan lastig volk zijn, wars van een keurslijf. Ze zijn gewend aan hun vrijheid en doen het werk op hun manier. Ze zijn eigenwijs, grillig, impulsief en daardoor moeilijk in te schatten. “Wee de jonge academicus die zulke mensen moet managen,” zegt Burke. “Gegarandeerd dat daar iets mis gaat.”
Ondanks hun gebruiksaanwijzingen kunnen bedrijven soms hun voordeel doen met deze managers. Als geen ander hebben zij overtuigingskracht en hun instincten zijn uiterst scherp. Zij verstaan de kunst om een organisatie op wilskracht door tegenspoed te loodsen. Daar waar nieuwe markten moeten worden bevochten, bedrijven in zwaar weer verkeren of moeizame veranderingen moeten doormaken, is een ongeschoolde maar ervaren rot een zegen. Burke: “Het is talent dat altijd op de één of andere manier naar buiten komt. Juist in onzekere tijden als deze komen zulke kerels bovendrijven.”
Case: Toine Rijvers (directeur)
Toine Rijvers (43)
Directeur Interzuid (internationaal transport en expeditie)
Studie: Mavo
'Zonder mijn eigen achtergrond was ik misschien ook bevooroordeeld ten opzichte van mensen zonder hogere opleiding'
“Het gebrek aan scholing heeft mij nooit parten gespeeld. Maar ik heb wel gemerkt dat mijn werkgevers er zo hun gedachten over hadden. Rechtstreeks hebben ze er nooit wat over gezegd. Ze zeiden dat ze erin geloofden, een directeur die zich op eigen kracht had ontwikkeld en die zei naar resultaten te willen kijken. Maar ik merkte dat een van mijn twee bazen eigenlijk liever een academicus op de stoel van de directeur wilde hebben. Of ik nu misluk of niet, één van hen krijgt altijd gelijk.
“Ik heb nooit de ambitie gehad om na de mavo verder te leren. Op school was het zo gemakkelijk dat ik eigenlijk een luie scholier werd. Als mijn eerste werkgever niet failliet was gegaan, zou ik altijd tevreden zijn geweest met de baan van declarant die ik toen had. Ik werkte bij een inklaringsbedrijf en behandelde de papieren van chauffeurs aan de grens. Het was een logische baan omdat ik in de grensstreek woonde. Maar ik ben mij na het faillissement breder gaan oriënteren. Ik klom op van filiaalleider tot hoofd expedities en logistiek. Ik ben bij VNU traffic manager geweest, die logistieke projecten opzette en uitvoerde, ik werd bij Ewals Cargo Care verantwoordelijk voor het transport in Nederland, en bij Wim Bosman Internationaal Transport werd ik verantwoordelijk voor de totale bedrijfsvoering. Pas achteraf heb ik mij gerealiseerd dat ik eigenlijk rechten had moeten studeren. Maar door logisch denken, goed opletten en het bijhouden van vakliteratuur leerde ik ook veel. Ik merkte dat ik het scoren leuk vond, de prikkel van nieuwe uitdagingen.
“Ik ben verder gekomen door wilskracht, de ambitie er iets van te maken. Als je deze instelling hebt, komt die er toch wel ergens uit. Ik heb tussentijds verschillende cursussen gevolgd, zoals een brede managementcursus en een cursus financieel management voor niet-financiële mensen. Daar zaten ook mensen op met een academische achtergrond. Mijn gebrek aan opleiding heb ik gecompenseerd door mijn praktijkervaring. Misschien dat dit in de transportsector iets gemakkelijker gaat dan elders in het bedrijfsleven, die branche is wellicht opportunistischer.
“Ik merk dat ik vooral zoek naar mensen met minimaal hbo als ik managers aanneem. Toch sta ik open voor iets anders. Zo heb ik laatst iemand aangesteld op de functie van assistent-manager die slechts meao had. Hij had de goede referenties. Maar dit komt wellicht door mijn eigen achtergrond. Anders was ik misschien ook bevooroordeeld geweest ten opzichte van mensen zonder hogere opleiding.”
Case: Nico Pilkes (directeur)
Directeur Corporate Accounts, Worldcom
Studie: lerarenopleiding
'Je moet resultaten kunnen laten zien en dat heb ik gedaan'
“Omdat ik havo had gevolgd, kon ik destijds niet naar de universiteit, daar moest je vwo voor hebben. Toen ben ik de lerarenopleiding gaan volgen. Ik zou er vast niet slechter van worden door een beroep te leren, dacht ik. Maar ik wilde niet echt les gaan geven, hoewel ik dat toch heb gedaan. Een goede vooropleiding is belangrijk, daarmee ben ik het eens. Maar dat hoeft niet per definitie een universitaire graad te zijn. Gedrevenheid en inzet zijn belangrijker. Ik ben mijn carrière begonnen bij Philips, als verkoper van administratieve oplossingen. Daar wist ik genoeg van, want op de lerarenopleiding had ik de economische richting gekozen. Niet alleen kon ik omgaan met mensen, ik kon ook vakinhoudelijk praten met een hoofd boekhouding.
“Van Philips ben ik naar KPN gegaan, waar ik accountmanager werd in de haven van Rotterdam en later salesmanager. Dat was mijn eerste leidinggevende functie nadat ik vijf jaar succesvol verkoper was geweest. Als manager moest ik een team smeden van jonge honden en medewerkers van de oude garde. Zo had ik iets aan mijn lerarenopleiding. Ik moest mensen zowel op individueel als op groepsniveau aanspreken.
“Ik ben uiteindelijk benaderd door een Engelse headhunter met de vraag om voor Worldcom te gaan werken, het eerste buitenlandse telecombedrijf in Nederland. Toen werkten hier vijftien mensen en was er een omzet van een paar miljoen gulden, nu werken er meer dan duizend mensen en bedraagt de omzet honderden miljoenen guldens. Ik ben nu hoofd Corporate Accounts en rapporteer aan een Europese manager. Niemand heeft mij ooit gevraagd naar mijn diploma. Men wilde alleen weten of ik mij aan mijn budget kon houden en mijn targets kon halen. Het gaat er ook om hoe je jezelf opstelt. Je moet kunnen uitleggen wat je hebt gedaan en hoe je kennis vertaalt in succes. Je moet resultaten kunnen laten zien en dat heb ik gedaan. Ik heb dan ook nooit het gevoel gehad dat ik mijn tekort aan opleiding heb moeten inhalen.”
Case: Rubert Jan Homan (alg. directeur)
Algemeen directeur Micro Warehouse
Studie: Gymnasium, afgebroken studie rechten
'Ik heb er altijd voor gezorgd dat ik dáár was waar de kansen waren'
“Zelfs mijn ouders zagen het niet zitten toen ik mijn studie rechten inruilde voor een baan als accountmanager. Mijn toenmalige werkgever had ik ontmoet in een café en ik was het type persoon dat hij zocht. In mijn studietijd was ik volop bezig met handelen om geld te verdienen. Niet dat het nodig was, want ik kom uit een gegoede familie. Maar ik had er schik in. Toen ik een aanbod kreeg om verzekeringen te verkopen over de hele wereld, heb ik mij geen seconde bedacht. Het waren polissen voor beroepsaansprakelijkheid voor accountants en juristen. Ik kwam overal en kreeg een auto van de zaak. Zaten mijn studiegenoten in de kroeg, kwam ik aanrijden in een BMW. Die afgebroken studie gaf thuis veel bombarie. Iedereen had gestudeerd. Juist die consternatie motiveerde mij om te laten zien dat ik het toch zou redden.
“Op een gegeven moment heb ik mij in de kijker gespeeld van headhunters. Als je in dat circuit zit, kijkt men niet meer zo kritisch naar de cv. Men is meer geïnteresseerd in een goede match met de vraag van een opdrachtgever. Ik had als voordeel dat ik een paar keer in de media ben geweest, onder andere bij de verkoop van Alpha Computerdiensten, waar ik directeur was, aan Wheri. Ik kwam bij Alpha toen het verliesgevend was, en ik heb het winstgevend gemaakt. Ik heb er altijd voor gezorgd dat ik daar was waar de kansen waren. Daarom ben ik accountmanager geworden bij een kleine reseller van pc's. Als je een goede accountmanager bent, maken ze je na verloop van tijd manager omdat ze je niet kwijt willen. Eerder had ik gewerkt bij Océ van der Grinten, maar dat was een wat logge organisatie waar diploma's belangrijk waren. Ik kon ook bij IBM werken. Ik kwam in een groep van honderd sollicitanten. Ik spreek nu wel eens mensen die toen ook in die groep zaten. Die zijn nu manager, terwijl ik directeur ben. Je moet ontwikkelingen zien aankomen en zorgen dat je op tijd op de goede plaats staat. Dan kun je succes afdwingen.
“Bij mijn kinderen hamer ik erop dat ze hun opleiding afmaken en gaan studeren. Als je niet uit het goede hout gesneden bent, is het heel moeilijk om zonder papieren de top te halen. Toch moet ik wel eens lachen. Zowel in mijn familie als mijn schoonfamilie heeft iedereen gestudeerd. Mijn zwager is hoogleraar en heeft daar jaren voor moeten zwoegen. Voor zijn salaris kom ik echter mijn bed niet uit, terwijl ik altijd heel plezierig heb geleefd.”
Case: Ben Prijs (ceo)
Ceo Schiphol Telematics
Studie: avond-hbs
'Ik heb lang opgekeken tegen mensen met een academische titel'
“Ik heb na mijn mulo en de middelbare handelsschool mijn hbs-diploma gehaald door in de avonduren te studeren terwijl ik in het leger zat. Hbs zit tussen havo en heao in, niet een gebruikelijke vooropleiding voor een topbaan. Ik was 21 toen ik mijn diploma haalde. Dat studeren, elke avond, elk weekend, daar werd ik niet vrolijk van. Ik had het vroeger eigenlijk anders moeten doen, maar ik kom uit een middenstandsgezin. Geld om te studeren was er niet en mijn ouders hadden geen voortgezette opleiding. Het was niet het soort milieu waar een universitaire opleiding ter sprake kwam. Hard werken zonder rijkdom was het. Ik heb lang opgekeken tegen mensen met een academische titel. Bij KPN was ik op mijn niveau bijna de enige die geen academische opleiding had genoten. Maar het zijn uiteindelijk gewoon maar mensen.
“Mijn loopbaan is begonnen bij Philips, waar ik programmeur/systeemanalist werd. Dit was echter niets voor mij, ik miste de exacte vakken in mijn opleiding. Daarna werd ik gevraagd een afdeling op te zetten en te leiden. Ik werd niet gevraagd op basis van mijn kunnen, maar omdat er gewoon mensen nodig waren. De automatisering was in opkomst, het was een pioniersfase. Ik ben gevraagd omdat ik ambitieus was. Dus werd ik gelijk voor de leeuwen geworpen, dus ik moest wel. In die tijd werd je gewoon ergens mee geconfronteerd. De goeden kwamen bovendrijven. Nu gaat men in het bedrijfsleven over tien nachten ijs. Ik wilde graag de verkoop in, tegen de wil van mijn manager. Ter ontmoediging werd ik senior verkoper gemaakt met een veel te hoge target. Wie het niet redde, vloog eruit. Maar ik hou van uitdagingen. Ik was uiterst ambitieus en haalde mijn target ruimschoots. Ik ben uiteindelijk sales manager geworden en doorgegroeid tot lid van de directie. In 1989 ben ik naar PTT Telecom gegaan, waar ik in een directiefunctie terecht ben gekomen en behoorde tot de top 200 van het bedrijf. Begin dit jaar werd ik ceo bij Schiphol Telematics, een joint venture van KPN en Schiphol groep.
“Een academische opleiding vind ik niet zo belangrijk. Hbo-opgeleiden zijn soms veel slagvaardiger. Een academisch denkniveau krijg je wel door te studeren, maar een werkniveau? Het gaat om karakter, om te blijven presteren en door te gaan op momenten waarop anderen afhaken. Dit leer je door schade en schande, door vallen en opstaan, maar niet via een opleiding.”
