Geen producten in de winkelwagen.
Hef het ministerie van Economische Zaken maar op, zo klinkt het van vele kanten. De markt doet zijn werk en waar dat niet gebeurt, grijpt Brussel in. Volgens de complottheorie mag Annemarie Jorritsma straks het licht uitdoen.
Kort na het aantreden van Annemarie Jorritsma als minister van Economische Zaken wordt de top van EZ venijnig in tweeën gesplist. De meeste oudgedienden aan de statige Haagse Bezuidenhoutseweg kunnen haar eerste beleidsdaad niet erg waarderen. De jongere beleidsmedewerkers vinden het daarentegen prachtig. Deze minister presteert het zomaar om haar kamer met portretten van de Rolling Stones te decoreren. Prominent hangen ze daar aan de muur, de geschilderde portretten van Mick Jagger en Keith Richards.
Affreus, menen de oudere topambtenaren. Veel te populistisch. Prachtig zo’n vrouw met ballen, klinkt het vanuit de jonge garde. “Over die symboliek achter die portretten is hier natuurlijk eindeloos gedelibereerd,” vertelt een lid van de oudgedienden. “Uiteindelijk was er voor ons maar één conclusie: deze minister wil het écht tot minister-president schoppen. Het is bekend dat die Rolling Stones bevriend zijn met de voormalige Tsjechische president Havel. Enkele jaren voor zij hier op EZ aantrad, hadden zelfs de kwaliteitskranten een foto op de voorpagina waarop Havel met de Rolling Stones op het balkon van het presidentiële paleis poseerde. Mevrouw Jorritsma moet toen hebben gedacht: ‘dat wil ik ook bereiken, minister-president worden en daardoor kunnen poseren met de groten der aarde’. Ze is heel erg publiciteitsgevoelig.”
Vanuit haar domicilie Bolsward klinkt een heel ander geluid. In de raadsfractie van de VVD was daar in 1982 ook even de angst dat Annemarie het te hoog in haar bol had gekregen. Jorritsma combineerde in die dagen haar kersverse Kamerlidmaatschap met een zetel in de gemeenteraad. “Toen ze eenmaal in Den Haag zat, ging ze ons ineens interrumperen,” herinnert ex-raadslid voor het CDA, Miny van der Werf-Palstra zich. “We moesten daar behoorlijk aan wennen. Daarvoor was het altijd gebruik: je vraagt netjes het woord en je spreekt net zo lang tot je klaar bent.”
Daar deed Annemarie dus niet meer aan mee. Maar dat is haar in Bolsward ruimschoots vergeven. Ook in Bolsward zet Annemarie Jorritsma namelijk nog altijd overtuigend de rol van gewone vrouw neer. “Ze is ontzettend gewoon gebleven,” jubelt ook Miny van der Werf-Palstra. “Ze mag hier graag zingen op feesten en partijen. Nee, geen Rolling Stones, meer jazzy, maar ook wel Fries. Ze treedt hier af en toe op met de Friese zangeres Anneke Douma. Annemarie heeft absoluut geen kapsones. Ze is en blijft gewoon Annemarie. Op straat groet ze ook nog altijd gewoon met een ‘goeie’. Annemarie is de gezelligste minister die we ooit hebben gehad.”
RSV-trauma
De gezelligste minister die we ooit hebben gehad. Dat zullen velen onderstrepen. Maar is Annemarie ook capabel? Wat heeft ze na ruim drie jaar EZ eigenlijk gepresteerd? In letterlijke zin heeft nog nooit iemand haar die vraag gesteld. Gelukkig maar. De prestaties van dat ministerie lijken namelijk miniem.
“Het ministerie van EZ kan beter worden opgeheven,” stelde ex-EZ-topambtenaar Frans Rutten twee jaar geleden al. “Het moet worden samengevoegd met Financiën. De vraag is niet óf dit zal gebeuren, maar wanneer dit zal gebeuren.” De invloed van Jorritsma op het Nederlandse macro-economische beleid is volgens Rutten beperkt. “De vakman voor het financiële overheidsbeleid zit op Financiën.”
Het voorwoord van de EZ-begroting voor het jaar 2000 lijkt Rutten gelijk te geven. Want wat lezen we daar? ‘In het economisch beleid is geen plaats meer voor denken in termen van blauwdrukken. Bedrijven die we vandaag kunnen aanmerken als de ‘winnaars’, zijn de mogelijke verliezers van morgen’.
Het RSV-trauma zit nog altijd diep. EZ zal nóóit meer 2,2 miljard in een verliesgevend bedrijf pompen. Dat kan het zich gezien het relatief krappe budget van nog geen 3,8 miljard gulden ook helemaal niet veroorloven. Vraag is: waar spendeert EZ dan wel haar budget aan? Eén blik in de EZ-begroting geeft daar een duidelijk antwoord op. Het budget wordt nog altijd grotendeels besteed aan subsidies. De directe beheerskosten bedragen nog geen derde van de begroting. De rest gaat op aan subsidies. Subsidies zonder blauwdruk.
De positie van EZ is zwak, erkent ook de in Europese integratie gespecialiseerde politicoloog prof. Rinus van Schendelen. “Maar,” stipuleert hij, “dat ligt niet aan Annemarie. De kerntaken van een ministerie zijn wetgeving en budget. Wetgeving is impopulair. Er wordt juist steeds meer gedereguleerd. En budget heeft EZ ook nauwelijks. Daarnaast is er bij EZ de laatste jaren een enorme braindrain geweest. Het ministerie is zwaar op de schop genomen en het duurt lang voor alle nieuwelingen zijn ingewerkt op de Brusselse dossiers. Die reshuffeling van het ministerie is onder Wijers al in gang gezet. Je zou nu hooguit kunnen constateren dat onze Annemarie geen grote interesse heeft in reorganisaties en dat soort, volgens haar, ambtelijk gedoe. Dat laat ze liever over aan de ambtenaren onder haar.”
Visionair
In 1997 promoveerde Adriaan Schout, medewerker van het Europese onderzoeksinstituut EIPA te Maastricht op een onderzoek naar het functioneren van EZ. Zijn conclusies waren vernietigend. “Er was sprake van een volkomen verkokerde organisatie,” herinnert hij zich. “Met name wat betreft de EU sloeg EZ volkomen de plank mis. Er werd gedaan alsof die EU simpelweg niet bestond. En zodra daar dan kritiek op kwam, zoals in de beruchte Securitel-affaire waarbij bleek dat Nederland verzuimd had nieuwe wetgeving eerst in Brussel aan te melden, verscholen de ambtenaren zich achter hun superieuren. Terwijl het toch de taak van de ambtenaren is om hun minister goed in te lichten. Er wordt wel een hoop kritiek op Jorritsma geventileerd, maar je zou je toch kunnen afvragen of de problemen niet uit het apparaat komen.”
Zelf durft de wetenschapper deze vraag niet te beantwoorden. Zijn onderzoek is immers al ruim vier jaar oud. En vooral tijdens Wijers is er een cultuurverandering op gang gekomen. “EZ heeft in de jaren negentig een enorme draai gemaakt,” constateert hij. “Daarmee mag je ze best complimenteren. De visie op deregulering en het energiebeleid is, vooral tijdens Wijers, sterk veranderd. Maar Wijers had natuurlijk zijn tijd mee. Onder Andriessen waren zaken als deregulering al in werking gezet en Wijers heeft die fakkel op een adequate wijze overgenomen. EZ is een ideeënministerie geworden. Dáár moeten de ideeën over marktwerking in Nederland én Europa ontstaan. Daarvoor heb je visionairs nodig. Wijers had het geluk over zo’n visionair te beschikken. Dat was zijn secretaris generaal Ad Geelhoed.”
Aanvankelijk kan ook Annemarie Jorritsma over zo’n visionair beschikken. Maar secretaris generaal Sweder vanWijnbergen blijkt een tikkeltje té visionair en moet al snel het veld ruimen. Hij wordt vervangen door de van Financiën afkomstige voormalig thesaurier generaal Jan Willem Oosterwijk. Hij wordt in de wandelgangen van EZ beschreven als ‘loyaal, maar kleurloos’. “Hij biedt weinig weerstand. Mevrouw Jorritsma overrulet hem voortdurend.”
Die laatste confidentie is opmerkelijk. Bij haar vorige SG lagen de rollen precies omgekeerd. “Van Wijnbergen organiseerde iedere veertien dagen een brainstormsessie,” vertelt een topambtenaar van EZ. “Samen met de minister werd daar gebrainstormd over onderwerpen als milieu, industriepolitiek en Europa. Nou ja, het was de bedoeling te brainstormen, maar de minister gaf nooit enige feedback. Inhoudelijk is deze minister zeker geen hoogvlieger. Ze moet het vooral hebben van haar kordate optreden en haar charme.”
Keffende wijven
Dat kordate optreden maakt ze zich pas in de politiek eigen. Op de Middelbare Meisjesschool in Zutphen is de molenaarsdochter uit het Gelderse Hengelo een onopvallend meisje. “Braaf en verlegen,” typeert zij zichzelf in deze periode. Op haar zeventiende besluit ze, om haar ouders financieel te ontlasten, snel een vak te leren. Ze gaat naar de School voor Toeristische Vorming in Breda. Na een jaar krijgt ze haar eerste baan, bij reisbureau Wabo-Friso te Wolvega. Medio jaren zeventig verhuist ze naar Bolsward, werkt eerst als secretaresse, wordt daarna fulltime huisvrouw en drinkt veel sherry met de echtgenotes van de plaatselijke VVD-bestuurders. Tijdens die sherrysessies wordt ze door de locale VVD-voorzitter Floris Bottema ontdekt. Annemarie belandt in de gemeenteraad. “En manifesteerde zich daar gelijk,” herinnert Miny van der Werf-Palstra zich. “Annemarie is een felle debater en heeft een duidelijke mening die ze krachtig en helder ventileert.”
Het nieuwe raadslid timmert danig aan de weg. Ze levert bijdragen voor het huis-aan-huisblad De Brugge en profileert zich via het VVD-vrouwenberaad. In 1982 zoekt de Friese Kamercentrale naar geschikte kandidaten. Bottema attendeert de Kamercentrale op het door hem ontdekte talent. “We hebben een talent, weliswaar import Friezin, maar iemand die van alle markten thuis is, niet om zaken heen draait en veel flux de bouche heeft,” luidt zijn aanbeveling. Maar hij ziet in die dagen ook al de minpunten. “Ze loopt soms te hard van stapel. Dan neemt ze een standpunt in, terwijl ik denk: hou nog even je mond, kauw er nog eens op.”
De toekomstige reserve koningin komt op een schijnbaar onverkiesbare plaats terecht, maar profiteert van het Ed Raket-effect. Onder leiding van de jonge liberaal haalt de VVD in 1982 een recordaantal zetels. De opmars van Jorritsma kan beginnen. Die opmars speelt zich vooral buiten de Tweede Kamer af. Niet dat ze in het parlement met haar kordate optreden geen indruk maakt. Maar het parlementaire debat is aanzienlijk minder populair dan een tv-programma als Avro’s Sterrenslag.
Dus verschijnt Annemarie alras vreemde sportieve capriolen uithalend op de beeldbuis. Dat scoort. Ook het gekissebis met minister van Verkeer en Waterstaat Hanja Maij-Weggen is smullen geblazen. Het politieke debat gereduceerd tot de strijd van ‘twee keffende wijven’, zoals menig commentator in die dagen analyseert. Annemarie heeft geen enkele moeite met deze ietwat seksistische analyse. “Eigenlijk zal het me worst wezen. Ik ben buitengewoon bekend geworden sindsdien,” zal ze later het feministische maandblad Opzij laten optekenen.
Complottheorie
Want aimabel is ze. Daar zijn vriend en vijand het over eens. Inherent daaraan is dat ze weinig vijanden heeft. Hooguit op haar eigen ministerie. Daar circuleert de complottheorie. De reservekoningin, zo luidt deze, is uitsluitend op deze post gezet om dat ministerie te elimineren.
“Waarom zou Paars-2 anders voor zo’n doener hebben geopteerd,” zegt een hoge EZ-ambtenaar. “Wijers was een logische keuze, dat was zowel een doener als een visionair. Onder zijn bewind is de hele dereguleringsoperatie gestart. Er ontstond ook consensus over het feit dat EZ een ideeënministerie behoort te zijn. Maar wat moet een vrouw die nauwelijks economisch is onderlegd, geen visionair is, maar vooral een doener, dan op dit ministerie?”
Over dit Kafka-achtige scenario later meer. Eerst verplaatsen we ons naar Wassenaar. Daar ontstaat voorjaar 1994 ten huize van Hans Dijkstal de basis voor Paars-1. Ook potentieel toekomstig minister-president Ad Melkert is daarbij aanwezig. Annemarie opteert voor Verkeer en Waterstaat. Ze wil daar afrekenen met dat andere keffende wijf. Annemarie zal geen proefballonnetjes oplaten. Nee, ze zal samenwerken met organisaties, bedrijven en parlement. Daarnaast heeft ze ook eigen plannen.
Van dat laatste, zo analyseert haar voorgangster Hanja Maij-Weggen, is niet veel terechtgekomen. “Ze heeft gewoon 90 procent van mijn beleid uitgevoerd en er weinig nieuws aan toegevoegd,” laat ze vanuit Straatsburg weten. “Ik vind het ongeloofwaardig dat je kritiek uit je oppositietijd niet hard maakt als je minister bent. Persoonlijk zou ik niet zo’n politicus willen zijn.”
Als oppositielid is Jorritsma, zo herinnert Maij-Weggen zich, een verklaard tegenstander van rekeningrijden en van de Betuweroute. Als minister van Verkeer en Waterstaat omarmt ze plotseling deze projecten. De kosten van de Betuweroute zullen uiteindelijk oplopen van 5 tot 9 miljard. “Ze heeft de prijs te hoog laten opdrijven. Ik zou dat nooit hebben geaccepteerd,” becommentarieert Maij-Weggen. “Private financiering is nu onmogelijk geworden.”
De reservekoningin heeft, volgens de huidige Europarlementariër, op Verkeer en Waterstaat een rommeltje achtergelaten. “Tineke Netelenbos heeft veel problemen op haar bordje gekregen. Als ik in de spiegel kijk, wil ik van mezelf kunnen zeggen dat ik er niet de kantjes van afloop. Ik ben een calvinist, neem het leven serieus. Jorritsma is iemand die vrolijk over zaken heen fietst. Ze heeft een stijl van opereren die maakt dat je maar beter niet een tweede periode op een zelfde ministerie kan zitten.”
RSV revisited
Noordwijk, Huis ter Duin begin november 2000. Onder leiding van SG Jan Willem Oosterwijk houdt de top van EZ zich twee dagen bezig met de vraag die nu al meer dan een decennium lang speelt: hoe nu verder met EZ? Het is mede als gevolg van het beleid in de voorgaande jaren, van deregulering en marktwerking, dat aanleiding geeft tot deze existentiële kwestie. De markt moet zelf het werk doen en daarin past geen actief optredend ministerie. Bovendien wordt het grootste deel van het economische beleid al lang niet meer in Den Haag bedacht, maar in Brussel. Tel daarbij op een slecht functionerende organisatie van ambtenaren die langs elkaar heen werken en een inhoudelijk niet al te sterk onderlegde minister, en het beeld van een crisis is geschetst.
“Ontkokering,” zo luidt de consensus. “Niet meer al die koninkrijkjes, maar één gezamenlijk gedragen EZ-beleid.” De consultants van PricewaterhouseCoopers horen welwillend toe. Aan hen de eervolle opdracht die ontkokering te realiseren.
Wat deze consultants uiteindelijk voor hun adviezen in rekening zullen brengen, zal altijd geheim blijven. Strikt geheim. In de begroting van EZ valt namelijk niets over de kosten van de vele externe consultants terug te vinden. Het gerucht gaat dat het om een bedrag van rond de 60 miljoen gulden zou gaan. De afdeling voorlichting van EZ belooft dit te onderzoeken. Maar een geheim is een geheim. Óók voor voorlichters. Er volgt geen nadere specificatie.
Dus ploegen we maar weer eens door de begroting van EZ. Daarin stuiten we op rare zaken. Hoezo RSV-trauma? Vergeleken bij de 2,2 miljard, die in RSV werd gestoken, is de huidige EZ-steun voor de Nederlandse scheepsbouw natuurlijk peanuts. Maar toch wordt er nog altijd 72 miljoen in de Nederlandse scheepsbouw gepompt. Ook de steun aan de luchtvaartindustrie doet de wenkbrauwen fronsen. Daar wordt, inclusief bevordering ruimtevaart, nog altijd 60 miljoen aan gespendeerd. Ook de Telderstichting, de denktank van de partij van Jorritsma, adviseerde al om te kappen met al die subsidieregelingen. Tevergeefs. Het aantal subsidieregelingen steeg van 65 in 1999 naar 66 in 2000.
Terug naar de hamvraag. En wel deze: heeft EZ nog toekomst? En waarom werd de reservekoningin tot minister van dit departement benoemd? Een reservekoningin die, ook al weerspreekt ze dat zelf, weinig economische kennis in haar bagage heeft. “Ze zit hier alleen om dit ministerie af te bouwen,” klinkt het in de Noordwijkse wandelgangen. “Onder Paars-3 wordt EZ gewoon bij Financiën gevoegd. Die tendens zie je ook in andere Europese landen. Een big deal. Jorritsma is invloedrijk genoeg om te zorgen dat EZ geen averij oploopt. Haar gebrek aan visionaire gaven garandeert anderzijds dat EZ zich niet te sterk zal profileren.”
Chaos
Leuke theorie. En ook geen volkomen onwaarschijnlijke theorie. Succesvolle EZ-onderdelen zoals de directie Marktwerking en de directie Algemene Economische Politiek kunnen probleemloos bij Financiën worden ondergebracht. De Nederlandse Mededingingsautoriteit is al deels verzelfstandigd. Voor Jorritsma zelf is opheffing ook al geen probleem. Zij heeft al laten weten in te zijn voor een ministerschap op Binnenlandse Zaken, Defensie mag ook en een plek in de raad van bestuur van een grote multinational lijkt haar ook wel een uitdaging. Het minister-presidentschap blijft primair lonken. Maar daarvoor is ze, beseft ze zelf, nog niet aan de beurt.
Misschien dat het idee van Rinus van Schendelen voor een superministerie haar vooruit kan helpen. “De huidige indeling in departementen matcht simpelweg niet met de bewindsvelden in Brussel,” analyseert Van Schendelen. “Het zou beter zijn een brede koepel te hebben waarin alles dat met marktzaken heeft te maken, wordt ondergebracht. Daarin zou je ook Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV) kunnen onderbrengen en Volkshuisvesting, zonder die V, maar met de B van bouwzaken dus. Maar ik ben bang dat in Den Haag niemand op zo’n superministerie met een superminister zit te wachten.”
In ieder geval ook het kamerlid Gerd Leers (CDA) niet. Tot voor kort gold hij in de Tweede Kamer als één van Jorritsma’s felste criticasters. “Ze heeft er op Verkeer en Waterstaat een behoorlijke chaos van gemaakt,” en “ze mist tact en inzicht,” debiteerde hij twee jaar geleden nog in verschillende interviews. Nu wil Leers deze uitspraken plotseling niet meer herhalen. “Is al zo lang geleden,” klinkt het verontschuldigend. Leers anticipeert kennelijk op een VVD/CDA-kabinet. Een kabinet waarin de reservekoningin zéker weer een ministerspost zal bekleden. De muren van haar nieuwe werkkamer zullen weer worden opgesierd met de geschilderde portretten van Mick Jagger en Keith Richards. Ze bewondert Jagger vanwege zijn tomeloze energie op het podium. En waarschijnlijk ook vanwege zijn leeftijd. Hij is zes jaar ouder dan Annemarie. “Ik heb dus nog alle tijd voor dat minister-presidentschap,” zal onze reservekoningin daar in haar nieuwe werkkamer denken. Dat die schilderijen op EZ blijven hangen, is uiterst onwaarschijnlijk.
