Wij hebben geen toekomst zonder vergeving. Dat is de lijfspreuk van een van de meest opmerkelijke persoonlijkheden in de wereld. Een man die pas op 62-jarige leeftijd voor het eerst mocht stemmen in zijn eigen land. Die jarenlang met de dood werd bedreigd, maar nooit heeft opgegeven. De onderdrukking door het apartheidsregime in Zuid-Afrika maakte hem niet bitter of rancuneus. Samen met Nelson Mandela liet hij de wereld juist zien hoe krachtig compassie en vergeving kunnen zijn.
Vergeving
Als voorzitter van de Waarheids- en Verzoeningscommissie liet aartsbisschop Desmond Tutu jarenlang vele tranen om de verhalen van ruim 21.000 slachtoffers en daders. Om vervolgens geëmotioneerd te roepen: “We mogen nooit vergeten wat tijdens de apartheid is gebeurd, anders kan dit land niet helen. Maar wraak en vergelding zijn geen optie. Vergeving wel.”
Lijden ziet Tutu als een mogelijkheid tot spirituele transformatie als we de betekenis ervan kunnen inzien. Hij beschrijft de momenten tijdens de Waarheids- en Verzoeningscommissie waar slachtoffers hun onderdrukkers vergaven als een van de meest spirituele en inspirerende ervaring uit zijn hele leven.
Hij is zelfs op 75-jarige leeftijd nog altijd niet te beroerd zijn karakteristieke krakerige stem te laten horen. Hij is de eerste en enige die onlangs publiekelijk zijn ongenoegen uitte over het gedrag van de Zuid-Afrikaanse presidentskandidaat Jacob Zuma. Zuma werd aangeklaagd vanwege verkrachting en corruptie. Tutu noemde het gedrag van de presidentskandidaat een schande voor Zuid-Afrika.
Trots
De emeritus aartsbisschop is weliswaar kritisch over een aantal recente ontwikkelingen in Zuid-Afrika, hij is uiteindelijk vooral trots op wat er allemaal is bereikt. Over zijn eigen bijdrage is hij echter bescheiden. Daar zijn anderen het duidelijk niet mee eens. In zijn kantoor op een treurig industrieterrein net buiten Kaapstad hangt slechts een deel van de wereldwijde erkenning voor zijn werk. Hij heeft meer dan honderd eredoctoraten, een Nobelprijs en talloze prijzen op zijn naam. Op de diverse foto’s zien we Tutu stralen tussen Afrikaanse kinderen, maar ook naast beroemdheden als Oprah Winfrey, Nelson Mandela of bewoners van Sesamstraat.
Humor is een van de meest opvallende eigenschappen van Tutu. Hij barst te pas en te onpas in lachen uit. Een opmerkelijke lach, die nog het meest het midden houdt tussen gegiechel en het kraaien van een haan. Om de zoveel minuten komt een lachsalvo, niet zelden na aanleiding van een vrij serieuze uitspraak van hemzelf.
Ongeduldig
Hij mag ook graag te laat komen. Vandaag laat de assistente van de assistente van Tutu weten dat hij zo’n anderhalf uur vertraagd is voor het interview. Het is een drukke ochtend met een preek in de kerk, een lezing en een interview. Bovendien is hij ziek. Van zijn dokter moest hij zelfs in bed blijven. Maar daar trekt de charismatische kleine aartsbisschop zich weinig van aan. Vooral als iemand de moeite heeft genomen vanuit Amsterdam naar Kaapstad te komen. Het gesprek kan echter helaas maar dertig minuten duren, Tutu moet ook nog snel voor 12 uur naar de tandarts omdat hij een kroon is verloren. Ongeduldig en enigszins geïrriteerd laat hij zich snel fotograferen. Maar niet voordat hij een haastig en onverstaanbaar gebed heeft uitgesproken, zijn favoriete bezigheid. Net zo gehaast begint hij het gesprek.
Aartsbisschop Tutu, bent u wel eens boos op God?
“Oh natuurlijk. Ik heb zo vaak tegen God gefluisterd in mijn gebeden: “Ik weet dat u de baas bent, maar kunt u dat misschien iets duidelijker brengen?” Gedurende de donkerste dagen van apartheid was het erg moeilijk te geloven. Maar ik was ervan overtuigd dat het systeem uiteindelijk zou falen, omdat het op immorele en onrechtvaardige principes was gebaseerd.”
Waarom staat God volgens u zo veel onrecht toe?
“God heeft ons een heel mooi geschenk gegeven. Het geschenk van de vrije wil en keuze. Hij is als een ouder die jou toestaat keuzes te maken en fouten. Omdat dat de enige manier is waarop je kunt leren. Wij moeten leren de consequenties van onze keuzes te aanvaarden.”
Zijn er lessen uit Zuid-Afrika voor de rest van de wereld?
“Absoluut. Vooral wat de illusie betreft dat wraak een oplossing is. Wraak vernietigt beide partijen. Met de Waarheids- en Verzoeningscommissie hebben wij juist laten zien dat ontkenning nooit tot vergeving of verzoening kan leiden. Je moet onderkennen wat er in het verleden is gebeurd om ermee in het reine te komen. Je moet verantwoordelijkheid nemen voor je daden, anders zullen je wonden nooit helen.”
Uw laatste boek gaat over de droom van God. Wat verstaat u daaronder?
“Gods droom is dat jij en ik en de rest van de wereld beseft dat wij allemaal deel zijn van dezelfde familie. In die familie bestaan geen buitenstaanders of vijanden. Of je nou zwart bent, joods, homoseksueel, arm of rijk. Het maakt niet uit, omdat wij allemaal bij elkaar horen. Wij zijn broers en zussen van elkaar.”
En hoe zit het met mensen die niet geloven?
“Dat maakt niet uit. Liefde is universeel. God was niet kwaad op Gandhi omdat hij geen christen was. God zelf is tenslotte geen christen. Wij zijn allemaal kinderen van God. Geen enkel geloof bevat bovendien de hele waarheid over God.”
U heeft het in uw werk vaak over Oeboentoe. Wat bedoelt u daarmee?
“Oeboentoe is een concept in het Bantoe. Het gaat over de essentie van menselijkheid. Het betekent dat we een mens zijn door andere mensen. We zijn gemaakt voor interafhankelijkheid, voor verbondenheid met anderen. Als je Oeboentoe hebt, omhels je anderen. Dan heb je compassie en ben je vrijgevig van aard. Als de wereld meer Oeboentoe zou hebben was er geen oorlog.”
En welke rol hebben leiders in de wereld?
“Een leider moet meerdere dingen zijn en kunnen. Inspiratie is bijvoorbeeld belangrijk, maar waar het vooral over om gaat, is dat een leider beseft dat hij er is vanwege en voor degenen die hij leidt. Kijk maar naar leiders als de Dalai Lama of Nelson Mandela. Die zijn geen leiders vanwege zichzelf, maar om er voor anderen te zijn. Zij geven bovendien iets van zichzelf, ze zijn altruïstisch, niet
egoïstisch. Leiderschap gaat ook over lijden, over opoffering. Goede leiders zijn bereid offers te brengen voor hun overtuigingen. Mensen kijken op naar leiders omdat zij de goede dingen vertegenwoordigen die zij zelf graag zouden ontwikkelen. Leiders dienen als voorbeeld. Zo vertegenwoordigde Winston Churchill tijdens de oorlog eigenschappen die het Britse volk op zichzelf van toepassing achtte, zoals moed en doorzettingsvermogen.”
Ziet u zichzelf als leider?
“Ik kan moeilijk op tafel gaan staan en roepen dat ik een leider ben, dat is aan anderen om te bepalen.”
Heeft u geen leiderschap getoond gedurende de apartheid? Daar heeft u tenslotte een Nobelprijs voor gekregen.
“Ja, ik kreeg de gelegenheid leiderschap te tonen. Maar dat was meer per ongeluk omdat onze echte leiders in de gevangenis zaten of niet in het land waren. Ik denk dat ik samen met anderen een diepe behoefte van onze mensen vertegenwoordigde waardoor mijn leiderschap werd geaccepteerd. Ik was wellicht een beetje moedig, maar daar ben je op dat moment niet zo bewust van. Ik geloof niet dat je ’s ochtends wakker wordt en denkt: “Laat ik maar eens moed tonen vandaag.” Voor mij is het alsof ik door God aan mijn nek werd gegrepen. Ik kon simpelweg niet stil blijven over onrecht en onderdrukking. Het was als een vuur in mijn borst dat ik niet kon negeren. Weinig mensen zullen dit geloven, maar ik ben eigenlijk heel verlegen en helemaal niet uitgesproken van aard. Een van mijn grote zwaktes is tevens dat ik graag aardig gevonden wil worden. Het was dus niet makkelijk voor mij om als Ogre gezien te worden.”
Wat is een Ogre?
“Een Ogre is een dienaar van satan en wordt gebruikt om kinderen bang te maken. Ik werd vooral door de blanke gemeenschap in Zuid-Afrika als Ogre gezien en dat was niet plezierig. Ik kwam vaak ergens binnen en de sfeer veranderde onmiddellijk. Erg vijandig. Als blikken konden doden, was ik al duizenden keren overleden. Nu is dat compleet anders. Ik krijg alleen maar positieve reacties.”
U werd ook jarenlang bedreigd. Hoe ging u daarmee om?
“Ik had het geluk dat mijn vrouw mij onvoorwaardelijk steunde. Zij zei altijd dat ze mij liever gelukkig gevangen zag op Robben Island dan ongelukkig daarbuiten. Zij steunde mij net als de rest van mijn familie. Het was zeker niet makkelijk voor hen omdat ik thuis in Soweto veel doodsbedreigingen ontving en overal pamfletten werden uitgedeeld met leugens over mij. Dat ik geweld ondersteunde bijvoorbeeld. Wij werden echt lastig gevallen door de overheid. Telefoontjes, ’s nachts langs ons huis rijden, enzovoorts. Wat ik echt onvergeeflijk vond was dat mijn kinderen telefoontjes kregen met de mededeling dat hun vader vermoord ging worden. Mijn familie heeft een hoge prijs betaald, zoveel is zeker. Maar niet alleen mijn familie was een geweldige steun, ook de gebeden overal ter wereld hebben mij ongetwijfeld geholpen. En ik kreeg veel positieve feedback van de zwarte gemeenschap.”
De voormalige president van Zuid-Afrika Frederik de Klerk zei dat er nog steeds een enorm gebrek is aan leiderschap in Zuid-Afrika. Bent u het daarmee eens?
“Ik weet niet of dat waar is. Onze huidige president Mbeki wordt in veel delen van de wereld als een goede leider gezien, Zuid-Afrika probeert tevens een belangrijke rol te spelen in vredesprocessen in probleemgebieden in Afrika. Mbeki is ook door Time Magazine uitgeroepen tot een van de honderd meest invloedrijke personen in de wereld.”
Bent u het daarmee eens?
“Hij heeft het goed gedaan. Zuid-Afrika is al jaren redelijk stabiel. Maar er zijn behoorlijk wat aspecten die beter kunnen. Onze houding jegens Zimbabwe bijvoorbeeld. Daar zijn we veel te politiek correct, we hadden allang tegen president Mugabe moeten zeggen dat we zijn beleid niet ondersteunen en dat hij moet veranderen. Zimbabwe is afhankelijk van Zuid-Afrika en als we de druk zouden opvoeren zou er wat gebeuren. En dan is er natuurlijk nog de hele aids-kwestie. Het is onbegrijpelijk dat we niet allang een nationale eenduidige campagne hebben gevoerd. Onze gezondheidsminister zorgt er met domme uitspraken op congressen voor dat wij internationaal een modderfiguur slaan. Daarin zie ik inderdaad een gebrek aan
leiderschap.”
Zuid-Afrika kent nog veel meer problemen, een werkeloosheid van 40 procent, corrupte politici en veel criminaliteit.
“Ja, maar het paradijs zet je niet in één nacht op aarde. Er moet inderdaad veel gebeuren, maar we hebben ook veel bereikt. Het kan nog veel erger, kijk maar naar het Midden-Oosten. Ons is een ramp bespaard gebleven.”
Bent u een tevreden man?
“Niemand is ooit helemaal tevreden. Ik zie altijd ruimte voor verbeteringen. Dat geldt voor elk land. Kijk maar naar de VS, de grootste supermacht in de wereld. Zij hebben ook veel armoede en werkloosheid. Onze problemen zijn niet uniek. Ik zeg altijd dat het Westen wel iets meer bescheiden mag zijn. Jullie hebben twee wereldoorlogen veroorzaakt, de holocaust bedacht en veel Europese landen kenden dictaturen. Communisme en fascisme zijn afkomstig uit Europa. Etnische zuiveringen zijn ook geen Afrikaanse uitvinding. Dus wees iets minder veroordelend. Wij zijn net twaalf jaar bezig. In Duitsland is Oost en West ook nog lang niet geïntegreerd. Terwijl zij tot dezelfde etnische groep behoren en dezelfde taal spreken. Wij hebben alleen al elf verschillende officiële talen. Sommige dingen hebben tijd nodig.”
Vindt u dat er een gebrek aan leiderschap heerst in de wereld?
“Er zijn weinig inspirerende leiders in machtige posities. De meeste zijn gevangenen van ideologieën, zoals Bush in de VS. Mensen vinden het heel moeilijk te veranderen. Wij waren heel naïef toen wij dachten dat de Koude Oorlog een einde zou maken aan conflicten en het begin zou zijn van internationale samenwerking. Veel mensen willen ergens bijhoren, ergens in geloven. Als Amerikaan was je tegen het communisme, maar als het communisme wegvalt, wie is dan je vijand? Ik kan de VS niet vertrouwen, zij hebben zoveel regimes ondersteund in het verleden als het hun uitkwam. Toen 11 september gebeurde en de VS niet onmiddellijk reageerde was ik erg blij. Ik dacht dat we met een grote verandering te maken hadden. Maar zij kozen ervoor Afghanistan te bombarderen en Irak binnen te vallen omdat de landen massavernietigingswapens zouden hebben. Zij kozen er niet voor de individuele terroristen terecht te stellen. Dat is erg teleurstellend. Ik ben blij dat ik God niet ben.”
Raakt u wel eens gefrustreerd door alle politieke ontwikkelingen?
“Er zijn ook veel bemoedigende ontwikkelingen. Zo werd er door de hele wereld gedemonstreerd toen de VS Irak binnenviel. Dat hoefde niemand te doen. Ook de steun voor Bush neemt steeds verder af. Mensen zijn lang niet zo stom als wij soms denken. Er is veel betrokkenheid in de wereld. Er zijn zo veel jonge mensen die ontwikkelingshulp doen.”
Kunt u mij uitleggen waarom er zo veel depressie heerst in het Westen terwijl wij weinig armoede kennen en sociale zekerheid en gezondheidszorg hebben?
“Ja natuurlijk. Een Afrikaanse priester zei ooit dat de harten van mensen altijd rusteloos zullen zijn, tot zij God hebben gevonden. Wij proberen bevrediging te vinden in zaken die niets met God te maken hebben. Seks, drugs, macht en status en andere zaken zijn niet bevredigend omdat zij leeg zijn. Dat soort zaken zullen ons altijd teleurstellen. Het zijn materiële dingen. Wij zijn gemaakt voor vreugde en goedheid. Het beste bewijs daarvoor is dat wij slechtheid zien en veroordelen. Als slechtheid normaal zou zijn, zouden we ons nergens meer over opwinden. God heeft een groot risico genomen met de mens. Het is te hopen dat liefde het zal winnen van haat en wij inzien dat oorlog obsceen is. Gods droom is dat jij en ik en iedereen op een dag inziet dat wij allemaal deel zijn van dezelfde familie. Dat is een radicaal idee, nietwaar?”
Er bestaan Desmond Tutu leiderschapsprogramma’s. Wat leren mensen daar?
“Wij leren mensen leiderschap te ontwikkelen op basis van waarden zoals integriteit. Dat je niet in je eentje leiderschap kan ontwikkelen, maar deel moet zijn van een team. Wij moedigen vooral jonge mensen en vrouwen aan om leiderschap te ontwikkelen, dan hebben we de meeste kans van slagen.”
Kun je leiderschap leren?
“Sommige aspecten kun je zeker leren.”
Is passie iets dat je kan leren? Of integriteit?
“Waarom niet? Je kunt toch leren dat het belangrijk is anderen aan te moedigen en te bevestigen? Op zoek gaan naar de goede eigenschappen van mensen. Je kunt leren luisteren.”
Wat is de belangrijkste les die mensen volgens u moeten leren?
“Het besef dat wij allemaal bij elkaar horen.”
