Burnout houdt werkend Nederland in zijn greep. ‘Aanstellerij’, roepen werkgevers. Maar nu er meer bekend wordt over de ziekte, wijst de beschuldigende vinger steeds vaker naar de bedrijven. Minstens 30 procent krijgt een burnout na conflicten op het werk.
Het aantal wao'ers bereikte dit jaar bijna de magische grens van één miljoen. Vooral de werknemers die uitvallen vanwege psychische oorzaken neemt schrikbarend toe. Burnout, zo luidt het ziektebeeld. Totale uitputting, met dramatische gevolgen voor het fysieke en sociale functioneren. Zelfs jonge en ogenschijnlijk sterke mensen bezwijken aan deze geheimzinnige aandoening.
Eerder dit jaar adviseerde de commissie-Donner, die de problemen rond de snel groeiende wao-instroom onderzocht, dat de wao alleen toegankelijk moet zijn voor mensen die nooit meer kunnen werken. Aanbevelingen als deze komen niet als een verrassing. Want elke maatregel die de gigantische berg wao'ers kan slechten, heeft hoge prioriteit bij het kabinet.
Een somber scenario doemt op voor de werknemers met psychische problemen. Zij kunnen straks niet meer aankloppen bij de wao, die de laatste jaren steeds vaker fungeert als psychiatrisch opvanghuis. Zij zijn namelijk niet echt ziek, vinden steeds meer politici en ook wetenschappers. En ze zijn al helemaal niet ongeneeslijk ziek. Het gevolg is dat opgebrande werknemers die al waren afgeschreven, weer massaal zullen moeten terugkeren naar de werkvloer. De realiteit is bikkelhard. Wie niet meewerkt aan reïntegratie, eindigt uiteindelijk in de bijstand. Gedwongen sollicitaties en strafkortingen zullen hun deel worden.
Werkgevers waren aanvankelijk opgetogen toen zij van de plannen hoorden. Ze beschouwen psychische aandoeningen nogal eens als smoesjes van medewerkers om niet te hoeven werken. De euforie onder werkgevers was dan ook groot toen ze van de voorstellen van de commissie-Donner hoorden. Immers, als de overheid minder geld verspilt aan de wao, kunnen de sociale premies die de werkgevers betalen omlaag en dalen de personeelskosten.
Maar nu de werkgevers alsnog de rekening van het hoge aantal wao-gevallen gepresenteerd dreigen te krijgen, zijn ze heel wat minder luidruchtig. Want nu meer bekend is over de oorzaken van psychische ziekten van afgekeurde werknemers, zwaait de vermanende vinger steeds nadrukkelijker richting bedrijfsleven. Wetenschappers menen dat werknemers niet psychisch ziek worden omdat ze 'getikt' zijn, maar omdat slechte arbeidsomstandigheden hun de das om doen.
Kruidendokters
Slimme zakenlui, van kruidendokters en gebedsgenezers tot cursusleiders en psychologen, pretenderen het geheim van de burnout-genezing te kennen. Tegen betaling zijn zij gaarne bereid hun genezingskracht te delen met de slachtoffers. Waar de ene aanbieder zweert bij voedingssupplementen, verzekert de ander dat bewegingstherapie soelaas biedt. Anderen wijzen op het nut van praatsessies of meerdaagse seminars.
Als het zo eenvoudig lag, was het probleem van de wao'er op psychische gronden nooit ontstaan. Alle aangedragen oplossingen suggereren dat de opgebrande werknemer de ellende aan zichzelf te danken heeft en dus ook zelf weer uit de put kan klimmen. Maar die vooronderstelling gaat niet zomaar op. Dat de problemen van de zieke werknemer ook op de werkvloer liggen, is langzamerhand wel doorgedrongen.
Al in 1998 vestigde het LISV de aandacht op conflicten op het werk als bron van uitval van werknemers. Dit vermoeden werd dit najaar bevestigd door onderzoek van de Nederlandse Stichting voor Psychotechniek (NSvP). Van de ruim 900.000 wao'ers is 30 procent afgekeurd op psychische gronden. Daarvan is eenderde ziek als gevolg van conflicten op het werk. “Dat betekent dat jaarlijks ongeveer honderdduizend mensen instromen in de wao waarbij een conflict op het werk een rol van betekenis heeft gespeeld,” concludeert de NSvP.
De schade van dat ziekmakende gekibbel is enorm. Elke werknemer die in de wao verdwijnt, kost het bedrijf minstens 150.000 gulden aan onder meer loondoorbetaling, vervanging, productiederving en een hogere pemba-premie. Hoe duurder de werknemer, hoe hoger de rekening. De minimale kostenpost van conflicten op het werk is derhalve vijftien miljard gulden. Sommigen menen zelfs dat conflicten meer dan de helft van alle wao-gevallen veroorzaken. Als dat waar is, kosten conflicten op het werk 75 miljard gulden. Met zulke bedragen zou de Nederlandse economie er weer in één keer bovenop zijn.
Bloed drinken
De rol van de werkgever in het wao-probleem wordt daarmee steeds nadrukkelijker, al is het besef er nog lang niet overal dat conflicten op het werk de oorzaak kunnen zijn. “Op dit moment houdt het bedrijfsleven zich vooral bezig met het tegengaan van problemen als gevolg van de werkdruk,” verzuchtte staatssecretaris Hoogervorst van Sociale Zaken nog onlangs. “Oplossingen worden veelal gezocht in het verbeteren van regelmogelijkheden van werknemers. Terwijl arbeidsongeschiktheid als gevolg van psychische klachten veel vaker wordt veroorzaakt door arbeidsconflicten dan door problemen met de werkdruk. Het is noodzakelijk dat er meer aandacht komt voor de arbeidsverhoudingen: een goede werksfeer en sociale steun in de organisatie zijn belangrijk.”
Vooralsnog gebeurt dat onvoldoende. Dat conflicten zo desastreus kunnen zijn en dat er zo veel geld mee is gemoeid, is soms nauwelijks te bevatten. Werknemers die na een grauw en een snauw op het werk afdruipen naar de wao? Dan zou heel Nederland arbeidsongeschikt worden. En dan zouden werkgevers toch heel snel een paar miljard kunnen verdienen door hun ruziemakers beter aan de ketting te leggen.
Maar de werkelijkheid is complexer. De weg van een conflict tot een wao-geval is lang, aldus Dirk van Dierendonck, universitair docent arbeids- en organisatiepsychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij verrichte eerder onderzoek naar het effect van conflicten op de mentale weerbaarheid van werknemers. Conflicten op het werk kunnen zware gevolgen hebben voor de ruziemakers. Zolang de ruzies te maken hebben met de uitvoering van het werk, blijven de meningsverschillen binnen de perken, maar wanneer het gaat om sociaal-emotionele conflicten – wanneer men elkaars bloed kan drinken – kunnen mensen behoorlijk in de war raken, concludeerde de universitair docent.
“Het is moeilijk na te gaan wat er precies gebeurt, want de mensen die ermee te maken hebben, vertonen vaak vermijdingsgedrag. Bij een conflict steken ze hun kop in het zand. Als ik naar de verhalen luister, blijkt het vaak al langere tijd niet goed te gaan op het werk. Soms komt dat door een reorganisatie, soms doordat er nieuwe mensen op de afdeling zijn gekomen. Het komt voor dat er al anderhalf jaar iets broeit. Totdat er een conflict ontstaat, de spreekwoordelijke druppel die de emmer doet overlopen. Men heeft het gevoel geen controle meer te hebben op het eigen functioneren en raakt in de rol van slachtoffer,” zegt Van Dierendonck.
Snel ingrijpen is dan geboden, maar door onkunde, desinteresse of onvermogen raakt de werknemer dikwijls van de wal in de sloot. Laat die maar even bijkomen, denkt de baas. Ondertussen begint de werknemer te malen, vreest voor zijn baan en maakt zich zorgen over de afbetaling van de hypotheek. De ziekteverschijnselen stapelen zich op en escaleren: spanning, slapeloosheid, depressiviteit en soms zelfs lichamelijke klachten. Vanaf dat moment is de werknemer tenminste zichtbaar ziek. Maar beter wordt hij niet, want de oorzaak van zijn problemen wordt niet aangepakt. Het burnout-syndroom krijgt zo alle tijd zich verder te ontwikkelen en zijn vernietigende werk te doen.
Verdedigingslinie
Het verbaast deskundigen geenszins dat het de laatste jaren zo uit de hand is gelopen. Organisaties zijn steeds platter geworden doordat hiërarchische lagen zijn weggesneden. Ondertussen is de druk op het middenkader enorm toegenomen. Daar komt bij, aldus Jaap van den Berg van Commit Arbo, dat ondersteunende afdelingen zijn ingekrompen. “De ontwikkeling die zich de laatste jaren in het bedrijfsleven heeft voltrokken, vraagt juist om meer aandacht voor het individu, maar managers hebben er gewoon geen tijd voor. Als gevolg van de werkdruk ontstaat stress en die haalt de zwakkere kanten van de mens naar boven. Ik weet van managers die niet mee kunnen komen met alle veranderingen en daarom hun frustraties afreageren op het personeel.”
Werkgevers zijn zich daar nauwelijks van bewust. Conflicten uiten zich lang niet altijd in scheldpartijen of knallende deuren. Soms zijn ze gewoon onzichtbaar, omdat werknemers zich ziek melden en hun mond houden. Bij ATA Gas werken 150 mensen, maar de personeelsmanager signaleert geen conflicten. “Bij ons komt het niet voor,” zegt Frans Wolf, personeelsmanager bij ATA Gas. “Ik geloof dat we vroeger – een jaar of acht geleden – wel eens zoiets hebben meegemaakt. Als het zich niet voordoet, kunnen we er ook geen beleid voor maken.”
Werkgevers moeten de hand in eigen boezem steken. Zij hebben organisaties opgebouwd van systemen en modellen, met maar weinig intensieve aandacht voor het individu. Die is namelijk arbeidsintensief en dus kostbaar. “Veel mensen krijgen juist een burnout omdat de werkgever na een conflict niet naar hen omkijkt,” weet professor Cees Hoogduin, verbonden aan het bureau HSK dat een reputatie heeft in het behandelen van opgebrande werknemers. “En dat terwijl bedrijven heel goed weten hoe arbeidsconflicten moeten worden aangepakt. Je moet er snel bij zijn, dat is een taak van de bedrijfsleiding. Vroeger greep de personeelsmanager in bij een conflict, nu worden mediators ingehuurd, conflictbemiddelaars.
De directie hoort de verantwoordelijkheid voor de resultaten die uit de bemiddeling komen, op zich te nemen. Wie daarna toch weer gaat chagrijnen, heeft een probleem met de directie.”
Managers zijn de eerst aangewezenen die aan de bel moeten trekken. Het probleem is echter dat zij nauwelijks tijd hebben om ordinaire kibbelpartijen in de gaten te houden. Bovendien zijn ze vaak zelf bij de ruzie betrokken. Personeelsmanagers en bedrijfsartsen zijn de tweede verdedigingslinie, maar die zitten vaak te ver weg voor een goed zicht. Ten slotte zijn er nog de arbodiensten, maar die hebben meestal te weinig in de melk te brokkelen. “Veel werkgevers sluiten minimale contracten af met arbodiensten,” signaleert Hoogduin. “Je gaat haast denken dat ze te weinig besef hebben van hoe ingrijpend conflicten kunnen zijn voor de werknemer in kwestie.”
Bedrijven willen voor een dubbeltje op de eerste rij zitten, als het gaat om de gezondheid van hun medewerkers. Van den Berg van Commit Arbo: “Men koopt bij de arbodienst vaak een uitgekleed standaardpakket van zo'n vijftig gulden. In ons werkhervattingsproject vanaf 233 gulden zijn echter alle basishandelingen opgenomen en wordt per zieke werknemer een probleemanalyse gemaakt. Voor gerichte interventies om de werknemer weer snel aan het werk te krijgen, zoals conflictbemiddeling, moet de klant gemiddeld 2750 gulden betalen. Duur? Het verdient zich ruimschoots terug.”
Waarschuwingssignaal
Maar het biedt alleen dan uitkomst als bedrijven zelf ook alerter worden op conflictbeheersing. Langzaam dringt dat besef bij steeds meer werkgevers door. “Wij besteden veel aandacht aan het sociaal-medisch gebeuren,” zegt Pieter Kok, personeelsmanager van Total Raffinaderij. “Een stijging van het ziekteverzuim is een waarschuwingssignaal. Het is de kunst om problemen op individueel niveau te benaderen. Onze bedrijfsarts gaat altijd na of er een medische of een psychische achtergrond is voor het verzuim. Als wij de oorzaak kennen, kunnen wij ook passende maatregelen nemen. Op die manier denk ik dat wij de nodige conflicten op de werkvloer hebben weten te voorkomen. Dat moet ook wel. Wij werken hier met een minimale bezetting. Valt er iemand uit, dan leidt dat direct tot overuren, vergroting van de werkdruk en oplopende werkdruk.
De aanpak van Total werpt vruchten af, maar leunt wel heel zwaar op de persoonlijke inzet en betrokkenheid van enkele sleutelfiguren in de organisatie. Managers, personeelsfunctionarissen en bedrijfsartsen moeten hun schouders eronder willen zetten. Zodra zij er geen zin meer in hebben, zakt alles als een kaartenhuis in elkaar. “Dat is zo, maar je kunt managers hierin sturen,” zegt Gert Verhoeff, hr-manager Nederland van Toshiba Medical Systems. “Als wij vermoeden dat er op hun afdeling iets speelt, nodigen wij de managers uit op een vergadering van het sociaal-medisch team. Dan zie je gauw genoeg hoe ze reageren. Pikken ze het op of zijn ze onverschillig? Dat neemt niet weg dat het moeilijk blijft om zicht te krijgen op conflicten op de werkvloer, te meer als ze sluimeren. Als ik geen weet heb van de conflicten, kan ik er ook niets aan doen. Om daar achter te komen, ben ik afhankelijk van signalen en informatie uit mijn netwerk binnen het bedrijf. En dan nog is interventie moeilijk. Als mensen een conflict hebben maar er niet over willen praten, kan ik weinig beginnen. Soms speelt de privé-situatie mee, dan kom je er helemaal moeilijk achter.
Maar als dat allemaal leidt tot een burnout, heb je als werkgever wel met de gevolgen te maken. Een sluitend systeem dat hier preventief wat tegen doet, bestaat niet. Je bent sterk afhankelijk van de signalen, je intuïtie en je invoelend vermogen. Ik moet het vertrouwen van mensen winnen, zodat ze naar mij toe komen met hun problemen. Dat is heel intensief en kost veel energie. Maar ik weet hoeveel ziekteverzuim ons kost en hoe hoog de kosten zijn als een medewerker in de wao terechtkomt. Daarom weet ik ook dat de inzet zich terugverdient. Ik ben ervan overtuigd dat je dit alleen kunt winnen als je rekening houdt met de mens tijdens alle processen die een rol spelen bij ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid.”
Psychische ijsberg
Mogelijk meer dan de helft van alle wao-gevallen is ontstaan door conflicten op het werk. Slepende ruzies, die leiden tot ware ziekteverschijnselen. En veel conflicten ontaarden in burnout. In de statistieken is daar evenwel weinig over terug te vinden. Het Landelijk Instituut Sociale Verzekeringen (LISV), die de uitvoering van de sociale zekerheid coördineert, heeft nauwelijks inzicht over oorzaak en aard van arbeidsongeschiktheid op psychische gronden. De officiële cijfers noemen slechts in 2686 gevallen burnout als oorzaak van arbeidsongeschiktheid. Bekend is dat burnout vaak een relatie vertoont met problemen op het werk. De officiële cijfers over burnout lijken maar het topje van een ijsberg. “Wat te denken van mensen die door een posttraumatische stressstoornis arbeidsongeschikt zijn geraakt?” zegt woordvoerder Luc Schmidt van het LISV. “Dat zijn 10.333 gevallen. En de 23.000 mensen die zijn afgekeurd op grond van een depressieve episode? Dan zijn er nog 75.592 arbeidsongeschikten die afgekeurd zijn op grond van overige reacties op stress.” Arbodiensten en reïntegratiebedrijven vermoeden dat zich in het legioen van wao'ers die op medische gronden zijn afgekeurd, ook nog tienduizenden mensen bevinden die door een arbeidsconflict zijn opgebrand. Mensen die aanvankelijk psychische problemen hadden en bij wie zich dat na verloop van tijd manifesteerde in lichamelijke klachten. Eenmaal arbeidsongeschikt zijn deze werknemers niet als psychisch ziek maar als lichamelijk ziek in de boeken gekomen.
Voor meer informatie over burnout: Burnout naar Burnin
Onafhankelijk informatie en communicatieplatform stress & burnout.
