Aan het brein wordt de laatste decennia steeds meer zelfstandige eigenschappen toegedicht: het bestuurt ons door middel van onbewuste keuzes, vaak zonder dat we het door hebben en lang niet altijd in de richting die we zouden willen. Volgens neuropsycholoog André Aleman zijn we de laatste jaren doorgeschoten in de benadering van onbewuste keuzes. ‘We vertonen wel automatisch gedrag, maar vaak is daar eerst bewust over nagedacht.’
Als voorbeeld noemt hij de route die Aleman iedere dag naar zijn werk fietst, het breincentrum van het UMC Groningen. ‘Ik heb drie opties, allemaal zijn ze ongeveer even lang. Ik heb ooit een route uitgekozen en fiets die nu al zo lang, dat ik hem zou kunnen dromen. Dan kun je zeggen dat dat een onbewuste keuze is, maar de eerste keer dat ik een keuze maakte voor deze specifieke weg, was toch echt bewust.’
Het staat haaks op de ideeën die de laatste twintig jaar naar buiten kwamen over het onderbewustzijn. Wetenschappers als Dick Swaab, Ap Dijksterhuis, Victor Lamme kennen allemaal een grote rol toe aan het onbewuste. ‘De afgelopen twintig jaar zijn er veel onderzoeken geweest die benadrukten dat onbewuste processen veelal plaatsvinden in onze hersenen. Het was schokkend nieuws en ging volledig tegen ons gevoel in: als we op straat liepen en naar de winkel gingen, was dat iets wat we zelf besloten hadden.’
Veranderen
Ook in situaties op de werkvloer worden keuzes volgens Aleman vaak onterecht als onbewust aangemerkt. ‘Ook gedrag – iets wat vaak voor lief wordt aangenomen – is met bewuste keuzes aan te passen. ‘Wil je graag veel sporten of meer sociale vaardigheden ontwikkelen, dan kun je daar bewuste keuzes in maken. Ga erop uit, dwing jezelf de sportschoenen na een lange dag werken aan te trekken. Het vergt veel moeite, maar met bewuste keuzes kun je gedrag veranderen.’
Die moeite, daar zit precies het probleem volgens Aleman. ‘We willen veel dingen veranderen, maar er gaan zo’n gemak uit onze dagelijkse routine dat we het idee hebben dat het niet kan.’ De onbewuste keuze lijkt een excuus voor bepaald gedrag. ‘Die zak chips gaat toch leeg als-ie voor je neus staat, mensen schrijven dat toe aan een onbewuste keuze. Maar dat is mij te makkelijk gedacht.’ Aleman ziet een grote rol weggelegd voor mindfulness bij dit soort veranderingen. ‘Door automatische gedachtepatronen te doorbreken en je aandacht opnieuw te focussen, kun je veel dingen veranderen.’
Onderzoek
Wetenschappelijk onderzoek dat Aleman in zijn boek aanhaalt laat zien dat de bewuste keuze een grotere rol speelt in onze gedachtegang dan vaak wordt gedacht. ‘Neem bijvoorbeeld emoties. Lang werd aangenomen dat die onbewust op ons afkomen, maar ze zijn door bewuste keuzes te beïnvloeden.’ Als voorbeeld noemt hij een vervelende opmerking van een collega. ‘Je kunt daar boos of teleurgesteld op reageren, maar als je je daarna bedenkt dat hij misschien zijn dag niet heeft of niet begrijpt waar de situatie over gaat, dan is het mogelijk om je emoties te temperen.’ In het wetenschappelijke onderzoek veranderden fysiologische kenmerken als hartslag en zodra er op een andere manier naar een probleem gekeken werd. ‘Daar kun je jezelf in trainen aan de hand van bewuste keuzes om de situaties anders te bekijken.’
Ander onderzoek toont aan dat hersenactiviteiten te sturen zijn door bepaalde gedachten. ‘Ons brein bestaat uit miljarden cellen, die veelal hun eigen gang gaan. Maar door een EEG te laten zien aan proefpersonen – waarin elektronisch hersenactiviteit wordt gemeten – kunnen zij hun eigen gedachtengang bewust beïnvloeden. Denk je aan een vakantie, dan voel je je automatisch positiever en meer ontspannen.’
Aleman benadrukt dat hij niets tegen het onderbewuste heeft. ‘Het is heel nuttig dat we niet over iedere keuze na hoeven te denken. Maar aan de meeste onbewuste keuzes is ooit een bewuste keuze voorafgegaan. Door te focussen op die bewuste keuze en die zo nodig te veranderen, is het mogelijk om onbewuste processen in betere banen te leiden.’
