Geen producten in de winkelwagen.
Met de schandalen rond Ahold en Enron werd het nog eens onomstotelijk bewezen. Er zit een weeffout in de structuur van de vier grootste accountantskantoren. Het einde van de multidisciplinaire accountant lijkt in zicht. Zijn de big four nog te redden?
Het is 7 februari 2002. Jan Dalhuisen is ten einde raad. De wereldwijde Andersen-organisatie (onder meer accountants, belastingadviseurs, advocaten) vecht als een leeuw om zijn voortbestaan als gevolg van het Enron-drama dat enige maanden daarvoor in de volle omvang aan het licht kwam. Op het Nederlands Andersen-hoofdkwartier in Amstelveen geeft managing partner Dalhuisen een van zijn vele damage control-interviews. “Integriteit is onze core value,” spreekt hij. Vervolgens geeft hij een presentatie van meer dan een uur waarin hij elke schuld aan en verantwoordelijkheid voor het Enron-drama ontkent. Nee, we hebben geen documenten vernietigd. Nee, Enron heeft de ondergang toch echt aan zichzelf te wijten. Het is een business failure, geen accounting failure. Op dat moment werken bij Andersen in Nederland 1600 mensen. Heeft de company van Dalhuisen nog toekomst? Na maanden van onderhandelingen onder hoogspanning waarbij achtereenvolgens KPMG en Ernst & Young de deur hebben dichtgegooid, toont Deloitte & Touche zich bereid tot een overname. Andersen is ten dode opgeschreven, maar Dalhuisen en zijn mannen zijn gered!
Dik een jaar later, op 24 februari 2003 komt Ahold met een fataal persbericht.
De koers schrompelt ineen en het voortbestaan van de multinational komt op het spel te staan. De accountant van Ahold is Deloitte & Touche. Dalhuisen moet die maandagochtend met een zwaar déjà-vu gevoel zijn opgestaan. Amper een jaar binnen bij Deloitte en de hele kermis begint opnieuw? In no time worden er in de VS claims in elkaar getimmerd tegen Deloitte & Touche dat medeplichtig zou zijn aan het 'kunstmatig opstuwen van winst en beurskoers'. De overeenkomsten met Enron, zo moet Dalhuisen zich gerealiseerd hebben, zijn saillant: bij Enron ging het in eerste instantie om een profit reduction van 591 miljoen dollar, bij Ahold-dochter US Foodservice om 'ten minste 500 miljoen dollar'. Bij Enron werden de jaarrekeningen van 1997, 1998, 1999 en 2000 herroepen, bij Ahold die van 2000 en 2001, en die van 2002 werd uitgesteld. Interessanter nog is dat bij zowel Enron als US Foodservice niet alleen gefraudeerd blijkt te zijn met de cijfers, maar de hele bedrijfsvoering min of meer gebaseerd was op bedrog. In het geval van US Foodservice dreigen nu ook gerenommeerde bedrijven als Sara Lee en ConAgra Foods verstrikt te raken in een complot rond gigantische 'valse' inkoopkortingen waarmee ook in boekhoudkundige zin verkeerd werd omgegaan. Zal Dalhuisen met Deloitte opnieuw ten onder gaan?
Briljante zet
Problematisch is ook de dubbelfunctie van Deloitte-voorzitter Piet Hoogendoorn; hij zwaait tevens de scepter over beroepsorganisatie Nivra, die waakt over de integriteit van de registeraccountant. Zelf geeft hij aan 'deze belangen goed te kunnen scheiden'. Mogelijk. Maar eind maart zorgde hij voor grote commotie door (als Nivra-voorzitter) te zeggen dat de big four er in het huidige klimaat over denken te stoppen met het controlewerk. Zou de Ahold-crisis bij Deloitte hierop van invloed zijn geweest?
Over deze opmerking van Hoogendoorn (door de professie al snel afgedaan als 'niet serieus') is nog wel wat meer te zeggen. Bijvoorbeeld dat het blijk geeft van weinig verantwoordelijkheidsbesef voor de publieke zaak: nadat de big four decennialang schatrijk geworden zijn aan de combinatie van controle en advies, dreigen ze de handdoek in de ring te gooien als het misgaat. En dat zonder zich verder te bekommeren om de vraag wie investeerders, beleggers en werknemers (om slechts drie stakeholders te noemen) in de toekomst dan wel van juiste cijfers moet voorzien.
Maar het is ook een briljante zet, want Hoogendoorn weet beter dan wie ook dat de corporate world niet zonder de big four kan. Door nu te dreigen met de controle te stoppen, zou Hoogendoorn de woede die in de samenleving heerst over alle accountantsschandalen in één keer kunnen doen omslaan in de smeekbede: ga alstublieft door! We kunnen niet zonder u! De ondergang van Andersen, de Ahold-crisis voor Deloitte, de ongekende uitspraak van Hoogendoorn: de accountancy, zo kan uit dit alles worden geconcludeerd, gaat mondiaal een beslissende strijd tegemoet en de toekomst van de big four in de huidige vorm staat op het spel. Komt er een big bang waarin de multiple disciplinary practices (mdp's) uit elkaar zullen spatten in verschillende delen?
Strenger
Hoe zien de big four hun toekomst zelf? Blijven ze vasthouden aan het 'mdp-model' van de boekencontrole ingebed tussen tal van andere diensten? Of menen ze echt dat ze zich om te overleven zullen moeten beperken tot hun kernactiviteit – de controle van jaarcijfers – en de rest moeten afstoten? En last but not least: hoe moet het verder met de controle van grote bedrijven zelf nu steeds vaker boekhoudschandalen aan het licht komen en de premies voor de beroepsaansprakelijkheidsverzekering onbetaalbaar dreigen te worden? KPMG Nederland is als enige van de big four bereid over deze heikele onderwerpen het gesprek aan te gaan. Medio vorig jaar verkocht het concern 'zijn consultants' aan het Franse ict-bedrijf Atos Origin voor 657 miljoen euro (inclusief de consultants in Engeland); deze deal moest zoals het Financieele Dagblad schreef 'een einde maken aan de aanhoudende discussie over belangen-verstrengeling tussen adviseurs en accountants binnen hetzelfde bedrijf'. Ernst & Young en PricewaterhouseCoopers deden hetzelfde.
Voor de buitenwereld zou nu de indruk kunnen ontstaan dat KPMG geen adviseurs meer heeft. Zo is het niet. Wat werd afgestoten was vooral de grootschalige ict-implementatie van pakketten zoals Oracle en PeopleSoft, het interim-management en de boardroom consulting (strategie) à la McKinsey. De meeste adviesdiensten blijven binnen de muren van the firm. Er wordt zelfs nog zoveel geadviseerd bij de big four dat de Financial Times, in Europa de meest gezaghebbende krant wat betreft accountancy, schreef: “Changes in the accounting profession could force the big four to separate their consulting arms.” Alsof er nooit een afsplitsing van de consultants heeft plaatsgevonden! Sommige van deze adviesdiensten, zoals legal, interim-management en personeelswerk, zijn in de VS verboden verklaard voor de cliënten bij wie KPMG ook de boeken controleert, aan andere diensten zoals belastingadvies (bij KPMG goed voor 23 procent van de omzet) worden strengere voorwaarden gesteld.
Bij hoeveel van zijn controleklanten biedt KPMG ook nog adviesdiensten aan? Ben van der Veer, bestuursvoorzitter van KPMG Nederland: “Dat zou ik zo niet weten. We hebben in elk geval drie soorten klanten: audit only (controle met zogeheten auditgerelateerd advies dat noodzakelijk wordt geacht voor een goede controle), adviescliënten (geen controle) en wat we noemen 'middenmarkt cliënten' aan wie we zowel advies leveren als controle.”
Ligt in elk geval bij die laatste groep niet het gevaar op de loer van een onbetrouwbare audit om de inkomsten uit advieswerk te beschermen, de oude discussie die uiteindelijk leidde tot de afsplitsingsronde van consultants? Van der Veer: “Er zijn nu drie garanties om dat uit te sluiten. Een: er is de nieuwe regelgeving van de SEC die ook geldt voor Nederlandse bedrijven met een notering op Wall Street en de daarvan afgeleide regels van het Nivra. Negen adviesdiensten zijn daarin expliciet verboden bij controleklanten zoals werving en selectie, juridisch advies en interim-management. Die diensten bieden we dus niet aan bij controleklanten.
Punt. Twee: de klant is koning en heeft ook eigen wensen. Sommige van onze klanten zijn nog strenger dan de regels voorschrijven (KPMG-klant Philips bijvoorbeeld, red.). Dit soort bedrijven willen bijvoorbeeld de controle en het belastingadvies niet inkopen bij hetzelfde concern. De audit committees van deze bedrijven (enkele commissarissen, bijgestaan door de ceo en de cfo) zullen op dit punt een steeds belangrijker rol gaan spelen. Drie: we hebben onze eigen KPMG-regels. Als wij vinden dat iets niet kan, los van wetten en externe regels, doen we het niet. U zult begrijpen dat we onder invloed van actuele discussies steeds zorgvuldiger te werk gaan.”
Toekomst
Een ander heikel punt: de verhouding tussen inkomsten uit de controle en uit overig advies van dezelfde klant. In het huidig klimaat wordt een verhouding van een op een al gezien als bedreigend voor de onafhankelijkheid van de controle. In de VS zijn verhoudingen bekend geworden van 1:36: het concern bracht 36 keer zoveel in rekening voor advies dan voor de controle van de jaarcijfers. Van der Veer: “Op basis van mijn eigen praktijk zeg ik: een verhouding 1:0,3 is vrij normaal.” Komt 1:1 bij KPMG voor? Van der Veer: “Weet ik zo niet.” Vindt hij een verhouding 1:2 acceptabel? Van der Veer: “Alleen als er sprake is van een incidentele situatie. Als het van langdurige aard is, moet je de vraag stellen of het nog wel verantwoord is. Overigens vind ik de precieze verhoudingen minder van belang dan het strikt navolgen van de regels ten aanzien van de onafhankelijkheid.”
Van der Veer ziet de toekomst voor KPMG dus duidelijk als multidisciplinaire advies- en controlefirma? “Je zou kunnen denken aan audit-only firma's. Natuurlijk. Maar ik zeg: je hebt in elk geval het audit-gerelateerde advies zoals transaction services, integrity & investigation services en risk management nodig voor een optimale audit. KPMG Ebbinge hebben we daar nadrukkelijk niet voor nodig.
En laat ik eerlijk zijn: we zijn hier ook ondernemers. Klanten vragen vaak zelf om een combinatie van controle en advies. Denk aan het middenbedrijf, waar de helft van onze cliëntèle zit. Daar spelen geen Ahold- en Enron-issues. Je zou ze enorm te kort doen als je een einde maakt aan de combinatie van controle en advies. Ten slotte is KPMG als mdp van groot belang voor de arbeidsmotivatie van onze mensen.
Ze vinden het erg leuk met verschillende disciplines in teamverband samen te werken.” KPMG houdt dus onverkort vast aan de mdp-status, net als ongetwijfeld ook Ernst & Young en PricewaterhouseCoopers. Deloitte & Touche maakte eind maart bekend dat het als enige van de big four zelfs de 'eerste ronde-consultants' niet zal afstoten. James Copeland, Deloitte's CEO, in de New York Times: “We blijven gewoon doorgaan zoals vroeger waarbij we ons natuurlijk zullen houden aan de wetten en regels die conflicts of interest voorkomen.” Maar Charles Niemeyer, acting chairman van de nieuwe toezichthouder Public Company Accounting Oversight Board, zei dat 'we nu wel extra aandacht moeten gaan geven aan Deloitte.' En Samuel DiPiazza, ceo van PricewaterhouseCoopers, klaagde dat Deloitte 'het verkeerde signaal afgeeft' door hun consultants niet net als de andere drie af te stoten.' Zullen de big four erin slagen als mdp's te overleven? Dan moet er aan drie voorwaarden worden voldaan: de nieuwe regels moeten deugen, ze moeten deze regels consequent en stringent toepassen en er mag geen groot nieuw schandaal meer uitbreken.
Lucratief
Ten slotte de problemen in de controle zelf: het consolideren van foutieve en soms zelfs frauduleuze jaarrekeningen die een beeld van de onderneming geven dat niet overeenkomt met de werkelijkheid. Vanaf ongeveer 1997 zijn tientallen 'schandalen' aan het licht gekomen, culminerend in Enron. Deels zijn deze wellicht veroorzaakt door 'slappe knieën als gevolg van belangenverstrengeling tussen controle en advies (daar moeten de nieuwe regels dus een einde aan maken), deels door andere factoren zoals buigen onder druk van het management dat de beurskoers wil opstuwen om hun optiepakketten lucratief te kunnen verzilveren. Het zijn deze mankementen in de audit geweest en de daaropvolgende restatements die de crisis hebben veroorzaakt en hebben geleid tot een explosieve stijging van de beroepsaansprakelijkheidspremies.
Voor Enron konden deze accounting failures nog worden afgekocht (vaak voor honderden miljoenen dollars), nu worden ze (Deloitte/US Foodservice) waarschijnlijk uitgevochten in de rechtszaal. Hoe gaat KPMG dit aanpakken? Van der Veer: “Ik vind het woord crisis overdreven. Er is geen crisis. We moeten als accountants wel scherper zijn. Bij signalen trekken we natuurlijk steeds eerder aan de bel. Stuiten we op controleproblemen, is er binnen KPMG een apart team partners dat zich daarover buigt. Als het moet, wijzen we een klant de deur. En die premies, die zijn inderdaad fors gestegen, soms wel met 35 procent. Maar we blijven gewoon verzekerd. Ik zie geen crisis, maar juist veel kansen. Zoals de komst van de nieuwe regels voor de jaarrekening van de IAS (International Accounting Standards) waaraan alle beursgenoteerde ondernemingen van de EU per 2005 moeten voldoen. Een enorme uitdaging. En voor ons een goede business opportunity.”
Weeffout
Andersen was schuldig en werd geslachtofferd om een hele branche die het spoor bijster was geraakt weer op het juiste pad te brengen. Of dat gaat lukken? Er lijkt een weeffout te zitten in de structuur van de big four. De controle van de jaarcijfers? Oké. Audit-gerelateerd advies? KPMG noemt het 'noodzakelijk voor een goede controle', maar is het dat ook? Het blijft een voor outsiders moeilijk te doorgronden schemergebied waarin de dreiging van belangenverstrengeling aanwezig blijft.
De wetgever zou nauwgezet moeten omschrijven wat precies mag vallen onder 'auditgerelateerd advies'. Maar het bij controleklanten verboden advies? Waarom zouden de big four dat nog moeten of willen hebben? Dat heeft weinig zin meer aangezien de structuur van de organisaties uiteindelijk toch is opgebouwd vanuit de cross selling-gedachte. En het schept maatschappelijk veel verwarring.
Eén ding is in elk geval duidelijk: bij de big four spelen tegelijkertijd twee belangen. Enerzijds een maatschappelijk belang (betrouwbare en betaalbare controle) en anderzijds een eigen concernbelang (winstmaximalisatie voor the firm). Het zijn twee geesten die zich lastig in dezelfde fles laten duwen.
