Iets vergelijkbaars gebeurde eerder met het begrip economie. In ‘De economie van goed en kwaad’ beschrijft Tomas Sedlacek hoe de verhalen uit en achter het economisch denken en handelen verschoven zijn, steeds leger werden, totdat ‘economie’ was verworden tot een set algoritmen en procesmodellen die geen enkele betekenis meer hebben.
Heldenverhalen
Verhalen over leiders gingen voorheen over mannen en vrouwen met idealen, engagement en zelfkennis (zoals in 1949 zo mooi beschreven in The Hero with a Thousand Faces van Joseph Campbell). De afgelopen decennia lezen we in managementbladen, kranten en boeken vooral verhalen over leiders die de beurswaarde hebben vergroot, of nieuwe aanpakken hebben geïntroduceerd waarmee nog beter kan worden gepresteerd. Zo is leiderschap een synoniem geworden voor groei, performance en geld. Een synoniem voor de ‘Dikke ik’ (Harry Kunneman, 2009).
De almachtige leider bestaat niet
Het vertrouwen in leiderschap is al jaren aan het afnemen (Edelman Trust Barometer 2015-2018). Komt dat doordat we uit angst en onzekerheid voor wat er allemaal op ons afkomt behoefte hebben aan een sterke, almachtige leider? Eigenlijk weten we inmiddels wel dat deze niet bestaat. Het is eerder, denk ik, omdat we ons niet langer kunnen identificeren met de verhalen over leiders. En daardoor met de lading van het begrip leiderschap.
Ik zou leiderschap (het woord én de leiders zelf) opnieuw willen laden met waarden als vitaliteit, betrokkenheid en de kracht van het collectief. Vitaliteit in de breedste zin van het woord, bedoel ik dan: mentaal, emotioneel, fysiek en spiritueel. Leiderschap vraagt lenigheid van geest, nieuwsgierigheid, een open blik. Maar je moet ook kunnen dragen en verdragen: angst, alleen zijn en gehaat worden. Een goede leider heeft zicht op (dys)functionele patronen in zichzelf en anderen. Je zorgt ervoor dat je goed in je vel zit en (voldoende) uitgerust bent. En, het is nodig dat je weet wat jou te doen staat, wat jouw bijdrage is aan deze wereld.
Een andere cruciale leiderschapskwaliteit is betrokkenheid, in de betekenis van het Engelse woord engagement. Betrokkenheid bij de wereld en de vraagstukken om je heen, bij je organisatie, je medewerkers en je klanten. En betrokkenheid bij jezelf: je eigen bron, je eigen zekerheden en onzekerheden.
Collectief proces
En tenslotte is de kracht van het collectief van belang voor nieuw leiderschap, het gevoel van ‘samen’. Dit wordt ook wel gedistribueerd leiderschap genoemd. Hierbij werken verschillende leiders (sommige in formele posities met zeggenschap, andere niet) in de hele organisatie samen, dwars door de verschillende organisatieniveaus en –grenzen heen.
In haar studie naar Nieuw Publiek Leiderschap stelt Nikol Hopman (2015) dat het leiderschap van de toekomst een collectieve kwaliteit is. “Niet zozeer een opgave voor het heroïsch individu, maar altijd samen met anderen. Gezocht zijn geen haantjes maar maatjes.” Leiderschap als collectief proces.
Pleonasmen
Wanneer leiders per definitie vitaal en betrokken zijn en leiderschap eerder een collectief proces is dan een privilege van een enkeling, veranderen termen als ‘vernieuwend’ of ‘inclusief leiderschap’ tot pleonasme. Als de lading van het begrip leider als ‘alwetende almachtige’, vervangen is door dergelijke krachtige en inspirerende waarden, zonder dat deze nog expliciet hoeven te worden benoemd, dan zijn we een heel eind in de goede richting.
