De meeste mensen doen weleens domme dingen. Maar echt onwetende mensen vertonen een gebrek aan introspectie. Ze houden koppig vast aan hun mening, hoe irrationeel die ook is. Deze mensen zijn onwrikbaar in hun zelfverzekerdheid. Ze zijn zich vaak totaal niet bewust van hun tekortkomingen.
Om hun overtuigingen te versterken, creëren ze zelfs rechtvaardigingen achteraf. Zo blijven ze overeind. Zelfs als ze kansen krijgen voor persoonlijke groei en verandering, lijken ze niet in staat om los te komen van hun vastgeroeste gewoonten.
Discussiëren met zulke koppige mensen is even verwarrend als frustrerend. Hopeloos zelfs, want velen hebben het al opgegeven. De Amerikaanse schrijver Mark Twain waarschuwde er al voor: ‘Ga nooit in discussie met domme mensen, ze trekken je naar beneden tot hun niveau en verslaan je vervolgens met hun ervaring.’
Blik op de domme geest
Ertegenin gaan lijkt domheid alleen maar te versterken. Deze individuen gedijen op macht en controle en verdedigen hun positie. Ze ontkennen hoe dom ze zijn, zelfs wanneer ontelbare argumenten worden aangevoerd die ze ongelijk geven.
Ondanks al deze uitdagingen is het toch nog steeds mogelijk om zulke mensen tot verstandiger gedrag te brengen. Dan moet je wel eerst begrijpen waar die domheid vandaan komt.
Vanuit psychologisch perspectief wordt domheid vaak verklaard als een gevolg van cognitieve vooroordelen of beoordelingsfouten. Veel vooraanstaande psychologen schrijven irrationele overtuigingen en stomme acties toe aan cognitieve beperkingen.
Primitieve overname
Onderzoek naar cognitie en besluitvorming maakt duidelijk waarom deze vooroordelen blijven bestaan. Mensen zijn geen puur rationele wezens. Afhankelijk van de situatie schakelen ze tussen snel, intuïtief denken en langzaam, rationeel denken.
Neurowetenschappers hebben opgemerkt dat de frontale hersenkwabben, die verantwoordelijk zijn voor rationeel denken, overruled kunnen worden. Dat overrulen gebeurt door de amygdala, een primitiever systeem voor het verwerken van bedreigingen.
Dit onderscheid tussen snelle en langzame besluitvorming maakt dat in noodsituaties die langzamere, weloverwogen verwerking van informatie opzij wordt gezet. Noodsituaties vragen om snelle beslissingen.
Dom of bevooroordeeld?
Maar onzinnige beslissingen kunnen ook voortkomen uit cognitieve vooroordelen. Mensen kunnen bijvoorbeeld gevoelig zijn voor de bevestigingsbias. Zij geven dan de voorkeur aan informatie die overeenkomt met hun al bestaande overtuigingen.
Ze kunnen ook blijven haken aan het ankereffect (anchoring) waarbij ze enorm worden beïnvloed door het eerste stukje informatie dat ze ontvangen. Dat is het anker, waaraan alles vervolgens wordt getoetst, zelfs als die eerste informatie irrelevant of willekeurig is.
Het overmoedeffect is een andere mogelijkheid die in het spel is. Daarbij overschatten mensen hun capaciteiten, hun kennis en nauwkeurigheid van hun overtuigingen.
Er dan is er nog het fenomeen groepsdenken. Groepen geven dan voorrang aan consensus en conformiteit in plaats van kritische evaluatie. Daardoor neemt hun vermogen tot evenwichtig oordelen af.
Onderzoeken in plaats van overtuigen
Verkeerde beslissingen kunnen ook het gevolg zijn van een fundamentele attributiefout. Dat is het gedrag van anderen ten onrechte toeschrijven aan interne factoren, zoals persoonlijkheid, in plaats van aan externe factoren (situationele invloeden).
Mensen hebben ook de neiging om bij het nemen van beslissingen te vertrouwen op informatie die snel en gemakkelijk bij ze opborrelt uit hun geheugen. Dat is de beschikbaarheidsheuristiek.
Al deze cognitieve vooroordelen betekenen niet per definitie domheid. Maar als er niets aan wordt gedaan, kunnen ze wel aanzienlijke risico’s met zich meebrengen.
Wanneer mensen hun cognitieve vooroordelen erkennen, zijn ze meer bereid om deel te nemen aan productieve discussies. Ze krijgen ook diepere inzichten in hun eigen gedrag. Moedig ze dus aan om deze vooroordelen te onderzoeken in plaats van ze proberen te overtuigen met rationele argumenten.
Vijf strategieën om domme mensen te managen
Hoe doe je dat? Vijf strategieën om domme mensen te managen:
#1 Bevorder reflectief denken
Deze mensen moeten leren hoe ze de informatie die ze tegenkomen op de juiste manier kunnen ontrafelen. Daarbij hoort dat ze leren onderscheiden of hun eigen observaties gestoeld zijn op bewijs of niet.
Moedig ze dus aan om hierover meer te reflecteren. Meer transparantie in gegevens en het checken van feiten helpt ze om de onnauwkeurigheden in hun incorrecte overtuigingen te herkennen.
#2 Moedig een groter zelfbewustzijn aan
Domme acties kun je zien als ingaan tegen de logica, maar ook als het resultaat van een povere geest. Zelfkennis is misschien wel het meest effectieve tegengif. Met een zekere mate van zelfbewustzijn kunnen mensen objectiever nadenken over hun domme gedrag. Ze zullen inzien dat, ondanks hun hardnekkige overtuiging dat anderen dom zijn, zij zelf de echte dommeriken zijn.
#3 Hou mensen met beide benen op de grond
Domheid kan in sommige situaties geïnterpreteerd worden als een uiting van zelfverheerlijking, vooral bij mensen met narcistische trekjes. Deze individuen zijn zo met zichzelf bezig dat ze geen interesse meer hebben in de mening van anderen.
Deze mensen moeten het leven vanuit een ander, een meer gegrond perspectief gaan bekijken. Ook moeten ze hun vermogen om zichzelf te evalueren ontwikkelen. Door die zelfkritiek kunnen ze empathie ontwikkelen: nog een geweldige remedie tegen dommigheid.
#4 Gebruik satire als hulpmiddel
Satire heeft de potentie om nadenken en kritisch denken te stimuleren, idealiter zonder aanstoot te geven. Deze onconventionele methode laat mensen hun aannames in vraag stellen, omdat er wordt gefocust op het bekritiseren van concepten en acties in plaats van op de persoonlijke aanval.
De belangrijkste uitdaging is om mensen met respect en empathie te helpen hun ideologische beperkingen te erkennen. Constructief redeneren, bewijs en duidelijke communicatie kunnen mensen overhalen om alternatieve standpunten te overwegen.
#5 Laat ze onderuitgaan
Een andere aanpak van domheid is een paradoxale ingreep. Je geeft ze geen opdracht om domme activiteiten te vermijden. Je moedigt ze juist aan om er verder mee te gaan. Je moet dit wel als een laatste redmiddel zien, want er zijn risico’s aan verbonden.
Wanneer hun acties tot rampzalige resultaten leiden, zullen ze hopelijk hun eigen stommiteit inzien. Ze zullen van deze ervaring leren en zich realiseren dat hun simpele perspectief misschien niet helemaal correct is.
Het is voor hen al een uitdaging om goed en kwaad van elkaar te onderscheiden. Het is wellicht gemakkelijker om onderscheid te maken tussen verstandige en domme keuzes. De nadelige gevolgen van hun acties kunnen een wake-upcall zijn. Het zorgt voor twijfel of ze wel verstandig bezig zijn.
Lees ook: Met deze methode voer je als leider betere gesprekken
Het goede voorbeeld confronteert ook
Een effectieve leider, of dat nu in de overheid, het bedrijfsleven of een andere sector is, bezit een combinatie van intelligentie, kennis, wijsheid, empathie en compassie.
Aanvullende kwaliteiten om weloverwogen beslissingen te nemen, zijn onder meer het vermogen om kritisch te denken, de vaardigheid om problemen op te lossen, kunnen omgaan met complexe kwesties, samen kunnen werken met anderen en het verstandige van het dwaze kunnen onderscheiden.
Zo’n leider kan misschien niet altijd voorkomen dat mensen de dupe worden van irrationele overtuigingen. Maar hij of zij kan wel een voorbeeld geven dat in schril contrast staat met het gedrag van domme leiders.
De gouden eeuw van domheid
Vandaag is de waarheid een achterhaald begrip (post-truth). We worstelen met een dagelijks spervuur van publieke discussies die de grens tussen feit en fantasie vervagen. We worden voor de gek gehouden met fouten en leugens. Sociale media lijken deze stommiteiten te versterken.
Deze tijd kan worden gekarakteriseerd als een gouden eeuw van domheid. De explosieve stijging van het gebruik van sociale media heeft de menselijke dwaasheden zichtbaarder dan ooit gemaakt.
We hebben de neiging om het aantal onwetende individuen in ons midden te onderschatten. Daarmee onderschatten we ook de invloed die zulke mensen op grote groepen kunnen uitoefenen.
Gevaarlijke combinatie
De gevaarlijke combinatie van macht en domheid kan ondertussen het leven van talloze mensen ontwrichten. Helaas hebben zulke leiders ook domme aanhangers. Zolang zij deze leiders blijven ondersteunen, blijven ze gevangen in het moeras van hun eigen collectieve dwaasheid.
Een belangrijke tegenkracht tegen collectieve domheid is institutionele bescherming. Burgers moeten actief een robuuste burgercultuur ontwikkelen en een samenleving koesteren waarin ze invloed kunnen uitoefenen op hun regering.
Er moeten wetten zijn die de verspreiding van misleidende informatie ontmoedigen en juridische mogelijkheden om fake nieuws tegen te gaan, vooral als er persoonlijke schade wordt veroorzaakt.
Een breder educatief initiatief kan domme acties voorkomen, overmoed en arrogantie tegengaan. Hoewel het een formidabele uitdaging is, kunnen mensen dankzij onderwijs hun eigen onwetendheid ontdekken en erkennen. Zo schuiven we op naar een bedachtzamere en een beter geïnformeerde samenleving. Een samenleving die zo beter is uitgerust om de valkuilen van domheid te bestrijden.
Lees ook deze artikelen van Manfred Kets de Vries:
- Leiders zijn de auteurs van hun eigen ellende
- Waarom de wereld zich aangetrokken voelt tot autoritaire leiders
- Angst om te falen wordt gemakkelijk verward met angst voor succes
