Eigen fouten komen altijd door 'de omstandigheden', terwijl we anderen hun fouten wel verwijten. Waarom je langer moet nadenken.
Het is een menselijke gewoonte om een zondebok te zoeken voor alle ellende die ons overkomt. Economische crisis? Het is allemaal de schuld van graaiende bankiers. En we weten ook allemaal precies waarom ze graaiden. Het zijn gewoon slechte mensen. Egoïstisch, narcistisch en met sociopatische trekken. En ons, de rest van de wereld, is het allemaal overkomen. Wat konden wij er nou aan doen?
Status en het grote geld
Iets soortgelijks lijkt zich in de gezondheidszorg te voltrekken. Artsen zijn geen arts geworden uit interesse, medemenselijkheid, of andere altruïstische motieven, maar worden geleid door louter eigenbelang. Status, het grote geld en meer van dat soort negatieve drives, heeft artsen gemotiveerd om het beroep te kiezen, zo is de heersende opinie.
Eigenbelang
Of het nu gaat over het schisma dat begint te ontstaan tussen ouderen en jongeren, mannen versus vrouwen, of de motieven van artsen en bankiers: als we last denken te hebben van de gevolgen van het gedrag van anderen, zijn we bijzonder goed in staat de motieven achter dat gedrag van de anderen te benoemen. Tegelijkertijd zijn wij altijd zelf slechts de slachtoffers. Aan het ontstaan van de minder aantrekkelijke omstandigheden hadden we zelf geen deel. Anders ligt dat voor de veroorzakers. Zij deden alles weloverwogen, werden gevoed door slechte motieven en eigenbellang. Voor de ‘slechten’ spelen de omstandigheden in onze oordeelsvorming nauwelijks een rol.
Actor-observer bias
Er zit een vast patroon in dit soort waarnemingen en oordelen, waarbij we anderen voor schuldig houden en ons eigen straatje schoonvegen. Het mechanisme is bekend geworden onder naam de ‘actor-observer bias’ (in goed Nederlands: speler-oberserveerder-vertekening). Het beschrijft de tendens om ons eigen gedrag te verklaren uit de omstandigheden, de externe gebeurtenissen, terwijl we het gedrag van anderen vooral verklaren vanuit interne oorzaken. De essentie is dat we denken een scherp onderscheid te kunnen maken in het verklaren van ons eigen gedrag en dat van anderen.
Slachtoffers en getroffenen
Zo voelt degeen die ooit een overwaardehypotheek afsloot en nu vaststelt dat van overwaarde geen sprake meer is, zich het slachtoffer van de omstandigheden. Als iemand een negatieve ervaring opdoet, zal de betrokkene eerder geneigd zijn de omstandigheden de schuld te geven, dan zijn eigen motieven, gedachten, of emoties. De collega met dezelfde hypotheek is naar ons oordeel echter een overmoedige betweter geweest, die zich groter voor wil doen dan hij eigenlijk waar kon maken.
Generatieconflict
Iets soortgelijks speelt als het gaat om de strijd tussen de generaties. Zo hebben de jongeren een duidelijk oordeel over de 60-plussers en omgekeerd hebben de ouderen eenzelfde scherpe beoordeling van de generaties na hen. Vraag je beide groepen wat de oorzaak is van de vermeende negatieve persoonlijke situatie, dan krijg je antwoorden over de omstandigheden. Vraag je het de groepen over elkaar, dan verklaren ze de situatie vanuit interne motieven bij de anderen. De ouderen zijn hebzuchtigen, niet bereid te delen met de jongeren, of andersom: de jongeren willen het pensioen afpakken van degenen die na de oorlog het land hebben opgebouwd.
Vertekening beïnvloed
Bij successen werkt dit mechanisme opvallend genoeg omgekeerd. Als we een succes boeken zijn we geneigd dat succes te verklaren vanuit onze inzet, scherpzinnigheid, of doorzettingsvermogen, en zelden door de omstandigheden. Het succes van een ander lijkt daarentegen doorgaans eerder ontstaan door toevallig gunstige omstandigheden; hij of zij heeft gewoon geluk gehad.
Negatieve gevolgen
Nu velen de gevolgen merken, of denken te merken, van de economische neergang en zo druk ervaren, zoeken we massaal naar schuldigen. En hebben we zondebokken gevonden, dan lijkt het probleem uit de wereld. Maar niets is minder waar. Zondebokken aanwijzen lost het probleem niet op, het splitst de maatschappij in groepen die elkaar het licht in de ogen niet gunnen. We polariseren wel lekker, maar zijn niet in staat gezamenlijke oplossingen te vinden.
Niets aan te doen
Tot nu toe schoor ik iedereen over één kam, maar er blijken verschillen. Mensen bezwijken lang niet altijd voor de vertekening in de waarneming. We zijn veel milder in onze oordelen voor mensen die wij beter kennen. Als we meer informatie over iemands behoeften, motieven en gedachten hebben, zijn we beter in staat een genuanceerde afweging te maken tussen de interne beweegreden en de omstandigheden die het gedrag van anderen beïnvloeden. De sleutel tot het verbeteren van ons begrip voor elkaar en betere samenwerking, ligt dus in de werkelijke interesse in de ander. Het betekent: je oordelen opschorten en eerst je nieuwsgierigheid de vrije loop laten en achterhalen wat voor een ander van belang was om zich zo te gedragen. Voor de grote maatschappelijke problemen is deze opgave misschien wat te omvangrijk, maar de vertekening-bias werkt ook in de vereniging, de buurt en op de werkvloer. Daar beginnen zou de samenwerking al positief kunnen beïnvloeden.
