De macht van Vladimir Poetin is ongenaakbaar. De voormalig KGB-spion laat de wereld sidderen. Hoe is het zover gekomen?
In Rusland is de macht nog ongenaakbaar. Met Vladimir Poetin als hoogste van allen. Hij regeert Rusland als een tsaar, heeft steun van een ruime meerderheid van de bevolking, en laat de wereld sidderen. Hoe werd deze ooit zo onopvallende KGB-spion de machtigste man van Europa?
Klein, maar fit postuur, melancholiek gelaat, diepliggende, spiedende ogen, een beetje verlegen zelfs. Voor de meeste Russen was het op Oudejaarsdag 1999 de eerste keer dat ze kennismaakten met Vladimir Poetin. De verzwakte president Boris Jeltsin kondigde op de nationale tv-zender volslagen onverwacht zijn aftreden aan. Conform de grondwet werd de premier tegelijk het nieuwe staatshoofd. Poetin dus. Een man zonder gezicht, politieke partij of serieuze achterban. En ook een man zonder ervaring met landsbestuur. Politieke commentatoren gaven hem hooguit 4 maanden.
Echte schurk
‘Ik was een echte schurk’, verklapte Vladimir Vladimorovitsj Poetin over zijn jeugd in de officiële biografie die over hem verscheen. Hij was een nakomertje in een eenvoudig gezin. ‘Valodja’ moest letterlijk knokken om zich te handhaven in de buitenwijk van Leningrad, het huidige Sint-Petersburg. Van de communistische jeugdbeweging Jonge Pioniers mocht hij vanwege zijn recalcitrante gedrag geen lid worden. Wel van de KGB, die altijd verlegen zat om figuren die tot het uiterste durfden te gaan. Hij zat bij de contraspionage, werkte in de DDR en klom op tot luitenant-kolonel.
Gierende inflatie
De nieuwe president trof bij zijn aantreden een desolate toestand aan. Een met de helft gekrompen economie, miljoenen werklozen, gierende inflatie, pensioenen en lonen werden niet, of met enorme vertraging uitbetaald. Maffiaclans domineerden het economische leven in de grote steden. Op straat regende het criminele afrekeningen. In Tsjetsjenië woedde een burgeroorlog.
Belasting werd nauwelijks afgedragen. De kapitaalvlucht, de miljardenopbrengst van de verkoop van olie, gas, goud, nikkel, koper en andere mineralen, leek onstuitbaar. Een select clubje zakenlieden had ’s lands grootste bedrijven en rijkste bodemschatten ingepikt en zichzelf zo multimiljardair gemaakt. De situatie waarin Poetin verzeild was, leek op die van een ceo van een concern dat financieel aan de afgrond staat, terwijl het de greep op dochterondernemingen en bedrijfsprocessen volledig is kwijtgeraakt.
Regeert als een tsaar
Maar zie daar. Anno 2015 is de inmiddels 62-jarige Poetin nog steeds de absolute leider van de Russische Federatie en onbetwist de machtigste man van Europa. Hij regeert zijn land als een tsaar. Alle belangrijke beslissingen neemt hij in zijn eentje. Ministers, gouverneurs, burgemeesters, ambtenaren, generaals, procureurs en zelfs zogenaamd onafhankelijke rechters; ze doen wat Poetin hen opdraagt.
Politieke oppositie krijgt nauwelijks een kans. Het Kremlin stuurt en controleert de belangrijkste media. Enorm uitgedijde politie- en veiligheidsdiensten zijn uitgerust om tot in de uithoeken van Rusland de orde te bewaken.
Synoniem voor Rusland
Poetin is synoniem voor Rusland geworden. En omgekeerd. De grote meerderheid van de Russische burgers identificeert zich met haar autoritaire leider. De annexatie van de Krim, het conflict in Oekraïne en een serie westerse sancties hebben Poetins toch al immense populariteit zelfs vergroot. Het Russische volk, de hoogopgeleide en weldenkende middenklasse incluis, begrijpt niets van de westerse verontwaardiging, van de brandmerking van Poetin als geopolitiek destabilisator en grote satan. Hoe sterker Poetin in het Westen wordt verguisd, des te vastberadener de Russen achter hun leider staan.
Bestuurlijke chaos
Hoe kreeg dit ooit zo onopvallende personage het voor elkaar? De basis moet gezocht worden in zijn eerste maanden als president. Poetin formuleert meteen een mission statement. Hij laat weten dat hij een einde wil maken aan de bestuurlijke en maatschappelijke chaos. ‘Voortaan geldt maar één gezag: dat van de staat.’ In een open brief aan het volk belooft hij bovendien van Rusland weer ‘een grootse natie’ te maken. Bij de meeste Russen – trots en patriottisch – raakt hij daarmee een snaar.
Als een ceo
Poetin handelt zoals menige nieuwe ceo die een loodzware klus moet klaren: hij omringt zich met vertrouwelingen. In Poetins geval betreft het vooral kameraden uit zijn geboortestad. Met hen zat hij in het stadsbestuur van Sint-Petersburg, met hen deelt hij een KGB-verleden. ‘Een andere keus had ik niet’, licht Poetin later toe. De KGB blijkt de enige Russische machtsstructuur die ook in de jaren 90 – zij het onder de naam FSB – redelijk is blijven functioneren. En er is voor Poetin nóg een reden: de loyaliteit van de leden van het veiligheidsapparaat is boven elke twijfel verheven. Eens een KGB’er, altijd een KGB’er.
Met zijn eigen mensen op cruciale posten start Poetin een spectaculaire turnaround-operatie. Eerst moet de autoriteit van het Kremlin, het ‘hoofdkantoor’, worden hersteld. In de vrijgevochten regio’s benoemt Poetin gouverneurs die aan hem persoonlijk verantwoording schuldig zijn. De president introduceert een regeringsmodel dat ‘de verticale machtsstructuur’ gaat heten.
Een versterkt politieapparaat herstelt intussen de orde in de samenleving. Strenge wetten zorgen voor meer discipline. Burgers kunnen weer rustig over straat. En in Tsjetsjenië worden de rebellen eindelijk verslagen door het opgekalefaterde Russische leger.
Begroting op orde
Geholpen door stijgende wereldmarktprijzen van olie en gas, krijgt Poetin de Russische begroting op orde en maakt hij het land nagenoeg schuldenvrij. Bedrijven en burgers worden weer gedwongen belasting te betalen. De steenrijke ‘oligarchen’ die zelf Poetin eind 1999 naar voren hadden geschoven en dachten hem wel te kunnen controleren, verliezen hun politieke invloed. Wie zich niet schikt naar de nieuwe spelregels kan vertrekken naar het buitenland of belandt in het gevang, zoals Michael Chodorkovski, de eigenaar van Joekos, ’s lands grootste oliebedrijf.
Gebrek aan charisma
Poetin brengt daarmee de stabiliteit én de economische groei waarnaar Russen zo snakken. Bij de presidentsverkiezingen van maart 2004 krijgt hij dan ook de stem van 72 procent van de kiezers. Geen geringe prestatie. Te meer daar het Poetin aanvankelijk schort aan charisma. De voormalige KGB-officier, die gewend was in het schemer te opereren, is geen bezielde redenaar of vlotte prater. In zijn eerste Kremlinjaren verlopen zijn publieke optredens vaak moeizaam. Na het zinken van de kernonderzeeër Koersk, in augustus 2000, duurt het bijvoorbeeld 4 dagen voordat hij zijn vakantie onderbreekt. Bij een ontmoeting met familieleden van de verdronken, 118-koppige bemanning, weet hij zich amper een houding te geven.
Geregisseerde mediacampagnes
Maar vanaf 2004 verandert dat beeld. Zorgvuldig geregisseerde mediacampagnes versterken geleidelijk Poetins imago. De president laat zich fotograferen met ontbloot bovenlijf, vliegt met kraanvogels en bestuurt een straaljager. Hij is stoer, gedraagt zich als macho, een echte Russisch moezjik. Ruslands sterke man werkt ook flink aan zijn presentatie. Poetin wordt vlijmscherp in het debat, reageert pijlsnel en doorspekt zijn betoog met humor en bijtende spot. In zijn optreden is hij autoritair, meedogenloos en bot. Onvoorstelbaar in Nederlandse verhoudingen, maar precies zoals een baas zich volgens de meeste Russen hoort te gedragen.
Poetin ziet ontmoetingen en onderhandelingen als machtsspelletjes. Eenmaal tegenover Poetin gezeten nemen buitenlandse staatshoofden, diplomaten en topmanagers van grote internationale ondernemingen bijna als vanzelf een onderdanige houding aan. Poetin laat hoog bezoek vaak urenlang wachten en is niet vies van intimidatie. Voormalig Shell-topman Jeroen van der Veer, die met hem moest onderhandelen over miljardenproject Sachalin-II, kan erover meepraten.
Grootse natie
Zo rond 2006 heeft Poetin het land politiek en bestuurlijk volledig in zijn greep gekregen. Vanaf die tijd legt hij zich toe op de tweede plechtige belofte die hij in 2000 deed: van Rusland weer ‘een grootse natie’ maken. De frustratie zit diep. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie geldt als ‘de grootste tragedie van de 20ste eeuw’, heeft Poetin meermaals benadrukt. Hij bedoelt daarmee niet dat hij terug wil naar het communisme. Wel heeft hij heimwee naar de tijd dat Moskou in de wereld mede de lakens uitdeelde.
Meer internationale macht en invloed verwerven en het herstel van nationale trots is in Poetins ogen geen onbegonnen opgave. Hij weet dat het land over belangrijke strategische wapens beschikt. Zo bezit geen land ter wereld zoveel bodemschatten. Poetin zorgde ervoor dat het Kremlin de controle herwon over sectoren als olie, gas, metalen, pijplijnen, vliegtuigbouw en wapenhandel. Bovendien zit hij met de hand aan de gaskraan: staatsbedrijf Gazprom beheerst de energievoorziening van grote delen van, onder meer, Duitsland en Italië.
Nucleair arsenaal
Rusland beschikt daarnaast over een groot nucleair arsenaal en vernieuwt zeker de laatste jaren in hoog tempo zijn conventionele wapens. Met een korte militaire actie in Georgië (in augustus 2008) en de recente interventie in Oost-Oekraïne maakte Poetin bovendien duidelijk dat hij bereid is geweld te gebruiken om ‘de Russische belangen en nationale veiligheid’ te verdedigen.
Tot hier en niet verder, is Poetins signaal. ‘Rusland raakt steeds meer omsingeld’, zo waarschuwt hij zijn volk regelmatig. De essentie van de rode lijn die hij uiteindelijk trok, wordt in Rusland breed gedragen: Oekraïne en Georgië mogen nooit lid worden van de NAVO. Zelfs zijn scherpste binnenlandse politieke tegenstanders applaudisseerden voor de door Poetin verordonneerde annexatie van de Krim.
Buitengewone conditie
Poetin is inmiddels een zestiger, maar heeft een buitengewone conditie en kan in principe nog vele jaren mee. Het is per definitie eenzaam aan de top, maar hij kan kennelijk goed omgaan met die situatie. Nog een factor die Poetins gezag schraagt: hij loopt al 15 jaar mee, veel langer dan – bijvoorbeeld – Merkel, Cameron of Obama. Hij heeft bovendien een sterke internationale machtsbasis. Veel Latijns-Amerikaanse en Aziatische landen zijn blij dat Poetin de confrontatie met de Verenigde Staten durft aan te gaan. Trouwens, ook in veel Europese landen – zoals in Duitsland – bestaan er politieke stromingen die begrip opbrengen voor de Russische ambities en frustraties.
Geen dreiging
Heeft hij dan helemaal niets te vrezen? Toch wel. Zeker in eigen land zijn er potentiële bedreigingen voor Poetins macht. Een lange en diepe economische crisis kan zijn populariteit onderuit halen. Let wel: daarvoor moet heel wat gebeuren. Russen zijn veel ellende gewend. Ze beginnen niet meteen te kermen als het eens minder gaat.
De huidige economische sancties tegen Rusland krijgen Poetin vooralsnog in elk geval niet op de knieën. Russische bedrijven zijn weliswaar van de kapitaalmarkt afgesneden en de koers van de roebel is sterk gedaald, maar Rusland beschikt over grote financiële reserves. En zolang de olieprijs op het huidige peil blijft, is er voor de economie – en daarmee voor Poetins machtsbasis – geen acute dreiging.
Ander gevaar
Wel is er een ander gevaar: de manual governance die Poetin creëerde, die goeddeels is gebaseerd op persoonlijke relaties. De huidige premier, vele ministers, de procureur-generaal, de directeuren van de centrale bank, de spoorwegen, Rosneft, staatsbedrijf Sberbank, de leiders van parlement en Senaat; ze zijn van dezelfde, loyale bestuurdersgeneratie. Binnenkort gaan sommigen met pensioen. Niets wijst erop dat Poetin vers bloed heeft klaarstaan.
De man kent zelf vele dossiers en werkt als een paard. Maar het land is eenvoudig te groot om bestuurd te worden door een almachtige tsaar. Het handmatige bestuur is zo tegelijk de kracht en de zwakte van Poetins wederopgestane Rusland.
Lees meer over het thema macht:
- Waarom machtshonger in iedereen zit (maar niet bij ieder evenveel)
- Waarom topmanagers niet langer dan 10 jaar houdbaar zijn
Dit verhaal komt uit de huidige printeditie van Management Team, die als thema 'Macht' heeft. Ben je nog geen abonnee? Vraag de huidige editie dan aan als gratis proefnummer.
