Veranderen. Iedereen wil het, bijna niemand kan het. Ook op de werkvloer gaan veranderingen vaak moeizaam. Theatergezelschap Plezant claimt dat zij de helpende hand kan bieden
Het volgende fragment is, net als het scenario van sommige films, voor honderd procent fictie. Alle karakters en gebeurtenissen zijn bedacht en overeenkomsten met de realiteit berusten op toeval. Maar dat maakt het niet minder herkenbaar.
Het management team heeft zojuist een bizar agendapunt op tafel gegooid: het te hoge verbruik van toiletpapier binnen het bedrijf. "De Raad van Bestuur wil dat we daar kritisch naar kijken", aldus de regiomanager. Er wordt besloten een interne notitie te maken. Nadat ‘op = op' als suggestie is afgevallen, wordt gekozen voor ‘wees zuinig met papier, denk aan het milieu'. Iedereen binnen het MT knikt tevreden. Iedereen behalve teammanager Niels, die kijkt alsof hij zojuist het allerlaatste velletje van de wc-rol heeft gepakt.
Grappig? Ook de groep UWV-medewerkers in de kleine zaal van Hotel Oud London in Zeist barst in lachen uit. Ze kijken naar 'De Mythe', ontwikkeld door theatergezelschap Plezant in samenwerking met UWV. Een voorstelling over werk en leiderschap, bedoeld om de managers bij de uitkeringsinstantie een spiegel voor te houden. "Het draait om een specifieke vraag: ben je als leider werkelijk effectief binnen je organisatie of wil je alleen je eigen gedrag rechtvaardigen?", zegt Walter Supèr.
Geen werkcabaret
Supèr startte Plezant elf jaar geleden samen met zijn compagnon Tom Meulman. Allebei hebben ze op dat moment een aantal jaar in het bedrijfsleven gewerkt, maar hun hart ligt toch bij het theater. "De omgangsvormen en de cultuur op de werkvloer verbaasden ons. Zo is het met onze eigen ervaringen begonnen." Door de jaren heen hebben ze voorstellingen gemaakt voor organisaties als PricewaterhouseCoopers en de Rabobank. Iedere keer met een andere invalshoek, maar vaak als hulpmiddel voor het management bij ingewikkelde veranderingen. Het is niet zomaar theater en al helemaal geen komisch werkcabaret. Het is serieus theater, bedoeld om bewustzijn te creëren bij veranderingstrajecten op de werkvloer.
Dat was zeker nodig bij het UWV, een bedrijf dat al vaker gebruikmaakte van de diensten van Plezant. In het verleden tijdens de grootscheepse reorganisatie, waarbij in verband met de Wet Walvis (Wet administratieve lastenverlichting en vereenvoudiging in sociale verzekeringswetten) taken van de uitkeringsinstantie werden overgeheveld naar de belastingdienst.
De organisatie moest worden afgeslankt van 2400 fte naar 800 fte: leg dat maar eens uit aan de medewerkers, die in eerste instantie vooral boos waren. De theatershow van Plezant legde de nadruk op de verantwoordelijkheid van de werknemers: wat kunnen zij zelf doen om hier een oplossing voor te vinden? Moeten ze een afwachtende houding tonen, of zelf op zoek gaan naar iets nieuws? Resultaat: slechts 112 mensen werden gedwongen ontslagen.
Dat de manager hulpmiddelen nodig heeft bij het doorvoeren van veranderingen, blijkt ook uit onderzoek van Capgemini Consulting uit 2007. 86% van de senior executives zegt daarin veranderingstrajecten belangrijk te vinden, maar slechts 30% vindt dat ze er erin uitblinkt. Een groot deel is ontevreden over de resultaten.
Supèr: "In principe is theater niet nodig voor bedrijven, het helpt alleen. Als alle managers snappen wat écht leidinggeven is, dan hebben we een grote slag geslagen. Dat is echter nog niet het geval. Ze moeten eens goede gesprekken aanknopen met werknemers, vragen wat hen bezighoudt, wat ze plezierig vinden. Laatst ontmoette ik iemand die voorafgaand aan een functioneringsgesprek al een ingevuld formulier had gekregen. Zo iemand ligt daar dagen van wakker, terwijl de manager zich niet bewust is van die impact." Theater zorgt dat die impact wel overkomt, aldus Supèr
Bewustzijn
Jaap Boonstra, hoogleraar Management van veranderingen in organisaties, helpt het op verschillende manieren: "Bij het creëren van bewustzijn onder werknemers, om de discussie op gang te brengen, maar ook als het management geen beslissingen durft te nemen of er veel belangen spelen." Connie Eli is plaatsvervangend directeur communicatie bij het UWV en verantwoordelijk voor de samenwerking met Plezant. Zij stelt dat theater helpt begrippen concreet te maken: "In abstracte zin kan iedereen het eens zijn met bepaalde beslissingen, maar mensen moeten zich realiseren wat het betekent voor hun werk. Er wordt rationeel naar de medewerkers gecommuniceerd, terwijl zij juist emotie tonen. Daar zijn veel leidinggevenden bang voor, maar je kunt het beter accepteren en de confrontatie aangaan. Daarnaast kunnen werknemers zich door theater makkelijker inleven in andere situaties en wordt de communicatie bevorderd."
Eli vervolgt: "Ik had vooraf mijn twijfels, maar inmiddels weet ik wat theater kan doen. Het is een goed instrument om mensen in beweging te krijgen. Mensen kwamen eerst wat onwennig binnen, maar wat ik niet voor mogelijk hield gebeurde: mensen gingen elkaar de hand schudden of een praatje maken, er kwam een ontspanningsgolf. Dat lukt op een andere manier vast ook wel, maar niet al na twee uur."
Op het toneel is Niels die confrontatie inmiddels letterlijk aangegaan. Hij heeft een artikel voor het vakbondsblad geschreven, zonder daarvoor toestemming te vragen van de afdeling communicatie. Op een gegeven moment gooit hij zijn frustraties eruit: "Iedereen is bezig met wat er niet is gezegd!" Met een muzikaal intermezzo wordt hij direct aangesproken: "Hoe zet je het stop? Of vreet je het op?"
De hoofdpersoon van de voorstelling wordt een spiegel voorgehouden, de toeschouwer ook. Volgens hoogleraar advieskunde Léon de Caluwé, die gespecialiseerd is in leer- en veranderingstrajecten, zorgt het theater daardoor voor een leereffect. "Dat is belangrijk voor cultuurveranderingen. Het theater maakt je zo bewust van hoe en wie je bent als werknemer en wat je moet doen om dat te veranderen."
Dialoogversneller
Handig voor de manager, die enkele van zijn taken op deze manier kan uitbesteden. Maar De Caluwé denkt dat managers ook zelf met hun neus op de feiten worden gedrukt: "Als de voorstelling er eenmaal is, komen er ook vragen voor het management. Mensen gaan vragen wat zij gaan doen aan deze situatie." Eli grinnikt even als gevraagd wordt naar de verantwoordelijkheid van het management in dit soort situaties. "Je huurt gewoon iemand in die het slechtnieuwsgesprek voor je voert, zou een cynische reactie kunnen zijn. Maar Plezant geeft juist tegengas, ook aan het management team."
Voor de voorstelling begint, wordt de organisatie al kritisch bekeken door Plezant. Medewerkers en managers van het bedrijf in kwestie worden geïnterviewd en de uitkomsten verwerkt in de voorstelling. Ook vindt er terugkoppeling plaats met het management. Supèr: "Wij gaan kritisch met het bedrijf om. De boosheid moet eruit bij werknemers en het management krijgt dat ongezouten om de oren. Met een theatervoorstelling wordt de stem van de medewerker hoorbaar. Anoniem wordt verteld wat jij altijd al dacht." Eli: "Het is pas een dialoog als het van twee kanten komt. Theater versnelt die dialoog."
Niels leest gedurende de voorstelling een boek over leiderschap. Het boek praat tegen hem: "Je moet je weerstand staken." Tijdens het eerstvolgende MT-overleg lucht Niels zijn hart. De voorzitter vraagt zich af of al zijn aangedragen punten op de agenda passen, ze zitten al zo krap. Gedesillusioneerd gaat Niels weg. Het boek spreekt hem weer aan: "Ik heb niet gezegd dat het in een dag zou lukken. Je moet volhouden."
Net als in de voorstelling naar voren komt, kan een probleem op de werkvloer niet binnen een paar dagen worden opgelost. Boonstra: "Veranderen is een spel, maar toneelspel is niet altijd veranderen. Je kunt alleen iets aan de cultuur doen als mensen er klaar voor zijn. Als de hakken in het zand worden gezet, heeft het geen zin. Dan moet het management zelf aan de slag, theater helpt dan niet. Het kan ondersteunend werken, maar alleen toneel brengt geen verandering teweeg. Als je het isoleert tot iets eenmaligs en er geen vervolg aan wordt gegeven, blijft het te oppervlakkig."
Dat is iets wat Supèr toegeeft. Plezant biedt dan ook vervolgprogramma's aan. "De voorstelling is dan onderdeel van een langer traject." Een traject met intervisie met het management, trainingen en praten, praten en nog eens praten. Eli over de gang van zaken bij het UWV: "Theater is één instrument. Je kunt erop voortbouwen." En dat is nog steeds hard nodig, stelt Supèr. "Wij worden nooit overbodig, het is een utopie om te denken dat het altijd goed zal gaan binnen organisaties."
