De Waag-sessies – Duurzaam is meer dan klimaatneutraal

Staat Nederland in 2025 vol met windmolens, gebruiken we kerncentrales of zijn we nog steeds afhankelijk van olie en gas? Hebben we omwille van het klimaat onze economische groei opgegeven en werkt iedereen weer op het eigen erf? Scoort Nederland in 2025 een voldoende voor duurzaamheid?

 

Voor deel 2 van onze serie toekomstbespiegelingen zijn we opnieuw neergestreken in de monumentale Waag in Amsterdam. Dit keer is het thema ‘duurzaamheid', waarvoor Management Team drie discussiepartners met frisse, oorspronkelijke ideeën heeft uitgenodigd. Henk Keilman is investeerder en heeft belangen in een dertigtal ondernemingen die zich op verschillende terreinen van duurzame energie bewegen. Zo participeert hij in windmolenbouwer EWT en een bedrijf dat algen als biobrandstof wil exploiteren.

Ed Lof schreef onlangs het boek ‘Groei en bloei' met de pakkende ondertitel ‘Economie is goed voor het milieu'. Lof is econoom en freelance journalist. De derde gast is Friso de Zeeuw, directeur nieuwe markten van Bouwfonds, de grootste projectontwikkelaar van Nederland. Ook is hij parttime praktijkhoogleraar gebiedsontwikkeling aan de Technische Universiteit Delft en commissaris bij energiebedrijf Delta, dat heeft aangegeven binnenkort een bouwvergunning voor een nieuwe kerncentrale aan te vragen.

Op een schaal van 1 tot 10, hoe duurzaam zijn we in 2025? En in 2040?

Keilman: "Nu zitten we op een twee. Eind jaren ‘70 werd de eerste verbetering in gang gezet. In 2025 zijn we 20 tot 30 procent duurzaam in ons energieverbruik, dus nog grotendeels afhankelijk van fossiele brandstoffen. Ik zou zeggen in 2025 een vier. En in 2040 een zesje of misschien een vijfje. Ik vind dat je duurzaamheid niet fundamentalistisch moet benaderen. Persoonlijk ben ik vegetariër en daar scoor ik natuurlijk mee op de duurzaamheidschaal. Tegelijkertijd rijd ik in een BMW en die heeft echt geen waterstofmotor. Toch, als samenleving staan we aan het begin van een omwenteling. Nu het peak oil moment – waar de vraag structureel groter is en zal blijven dan het aanbod- bereikt lijkt, kan het niet anders. Hoge olieprijzen maken veel alternatieven rendabel."

Lof: "Ik zit op dezelfde cijfers. Nu een één of een twee. Maar ik denk ook dat we misschien wel veel te pessimistisch zijn. Het gaat heel snel, er kan al veel met nu al beschikbare kennis. Maar dan moeten we wel anders gaan denken. Milieubescherming en economische groei staan niet haaks op elkaar. Het is onzinnig te denken dat dé oplossing licht in krimpen en niet te consumeren. Ook grote projecten, als massale herbebossing of het opnieuw prijsgeven van land aan de natuur, dragen bij aan de economische groei."

De Zeeuw: "Duurzaamheid is breder dan energie. De drie P's, -people, planet en profit- daar herken ik mij wel in. Maar ook de vraag naar wat mensen belangrijk vinden. Leefbaarheid bijvoorbeeld. Ik vind dat het zo slecht niet gaat, ik geef een zesje."

Keilman: "Dat is positief, waarom?"

Lof: "Geef je meer een waarderingscijfer?"

De Zeeuw: "Nee, voor mij is duurzaamheid veel breder dan alleen energie. Natuurlijk is daar veel te doen, maar in NL doen we het heel aardig. Waar ik wel wakker van lig is het omkappen van de regenwouden, en de manier waarop er nu in China met energie wordt omgegaan. Dat is dweilen met de kraan duidelijk open.

Keilman: "Maar dan nog is een zes te hoog. Zeker de bouw is cruciaal, daar kan nog zoveel gebeuren op het gebied van energieopwekking en conserveren…"

De Zeeuw: "Ik ben daar optimistisch over. Er zijn serieuze sprongen gemaakt en zeker bij kantoren is de vooruitgang fors. De eindgebruikers zijn zich bewuster van hun eigen impact. En richting 2025: ik geloof niet zo in het rechtlijnig extrapoleren. Ik zou zeggen: op naar de zeven maar."

Lof: "Ik bespeur een kloof. Het gaat allemaal veel sneller dan je denkt."

In 2018 ligt de olieprijs structureel op 130 dollar per vat. Welke innovaties heeft die hoge prijs al in 2025 gebracht? Wat betekent dit voor de duurzaamheid?

De Zeeuw: "Ik heb twee energiecrises meegemaakt en twee daaropvolgende ‘duurzaamheidgolven'. En dit is waar we nu zijn…"

Keilman: "Ja, maar toen, na de crises van 1973 en '79, zijn er enorme olievelden tot ontwikkeling gebracht. Noorwegen en Alaska…"

Lof: "Inderdaad, toen was er zeker geen olieschaarste. Nu is het uitgesloten dat de huidige lage olieprijzen (tijdens de discussie schommelde de prijs rond 80 dollar) voortduren. Door de laatste velden aan te boren hebben we 30 jaar verloren laten gaan voor de transitie naar duurzaam. Maar in 2018 is er zicht op een goed alternatief. Ik gok op de zon en aardwarmte. Wat veel langer duurt, is het aanleggen van de infrastructuur. Alles moet tegelijk ontwikkeld worden, pas dan blijkt wat het meest geëigend is."

Keilman: "Er komt zeker geen nieuwe superbrandstof. Ik denk dat er grote regionale verschillen zullen zijn. In zuid Europa zijn zon en biobrandstof aantrekkelijk. Hier speelt wind een grotere rol."

De Zeeuw: "Zonne-energie is bedrijfseconomisch veel gunstiger dan wind. Maar ook de ruimtelijke component speelt een rol. Ik hanteer vijf punten om te bepalen of iets duurzaam is: energie, water, biodiversiteit, de historie van gebied, en de mobiliteit. Als je dit soort veranderingen wilt, moet je om duurzaam te zijn ook het landschap intact te laten. Dus moeten we terughoudend zijn met massaal bebossen. En ook met windenergie. Dat is soms vloeken in het landschap. Daarnaast is wind een tussenoplossing. Veel van die molens staan op plekken waar je misschien niets wilt hebben."

Keilman: "Wind is zeker geen tussenoplossing. Ook hier heb je regionale verschillen, alleen al rond de horizonvervuiling. Ik heb voorgesteld om éénderde van de Wieringermeer vol te zetten met molens. Dan kun je heel Nederland voorzien van energie."

De Zeeuw: "Jij denkt echt dat wind vol mee gaat doen in de Nederlandse situatie?"

Keilman: "Absoluut. Ik heb er met veel deskundigen discussies over gehad. Wind speelt een permanente rol. Het is relatief eenvoudige technologie. Wind kost 3.5 tot 4.5 cent per kilowattuur. Zon kost zo'n 27 cent, maar zal op termijn goedkoper worden. Beide kennen echter een probleem. Ze zijn gericht op elektriciteit en dat kun je nauwelijks opslaan. Daarom zal er sprake zijn van decentrale opwekking en gaan we naar hybride centrales. Die combineren wind, zon en de verbranding van biobrandstoffen."

In 2025 staan er zeker twee nieuwe kerncentrales…

Keilman: "Ik hoop van niet. Het maatschappelijk verzet is groot en dat verandert niet zomaar. Daarnaast, de hoeveelheid beschikbaar goedkoop uranium is nog genoeg voor 30 tot 40 jaar. En één incident en je bent terug bij af."

Lof: "Vanwege het afvalprobleem kun je de werkelijke kosten van kernenergie helemaal niet calculeren. Niemand kan dan ook zeggen dat kernenergie een goedkoop alternatief is. Of duurzaam. Eén of twee kerncentrales is niet zo'n ramp. Maar als je als samenleving besluit om op kernenergie over te stappen, dan sluit je de andere mogelijkheden uit. Je kunt je geld maar een keer uitgeven en de prijs van energie daalt. Kernenergie maakt lui."

De Zeeuw: "De klimaatproblematiek is urgent en ik geloof niet dat je een volwaardige techniek moet uitsluiten. In de ons omringende landen is de technologie enorm vooruitgegaan. En natuurlijk, een ramp geeft altijd een ander soort discussie. Zeker in dit hyperventilerende landje dat bij het minste of geringste van de leg is. Ik denk dat de maatschappelijke acceptatie veel groter is. Ik zou die brede discussie best willen voeren."

Keilman: "Waarom risico's nemen als er serieuze alternatieven zijn? Het technisch haalbare potentieel is nu al 15 keer meer dan we nu nodig hebben. En het theoretisch potentieel is nog veel groter."

De Zeeuw: "Die oplossingen klinken vooralsnog alleen maar mooi."

Veel kan inderdaad al, maar het gebeurt nog niet. Wat moet er gebeuren zodat we er in 2025 beter voor staan?

Keilman: "Het gebeurt wel. Kijk maar naar Denemarken waar 25 procent van de energie door windkracht wordt opgewekt. Of Brazilië waar bio-ethanol groot is en maar 35 dollar per vat kost. Daar zijn ze 20 jaar geleden begonnen."

Lof: "Zie je wel, als econoom heb je het over maatschappelijk belang en dat weegt gewoon mee in de hele vergelijking. Economisch denken is goed voor het milieu."

Keilman: "Op die manier hef je de tweede grote paradox op. De eerste, die tussen communisme en kapitalisme, verdween met de muur. En de tweede, tussen milieu en economische ontwikkeling, wordt nu beslecht. Het maatschappelijk belang en ondernemersbelang lopen parallel."

De Zeeuw: "Jullie stellen de zaken te mooi voor. Het zou prachtig zijn, maar ik geloof er niets van."

Lof: "De misvatting is dat de markten alles zelf doen. Dat doen ze alleen binnen de gestelde kaders."

De Zeeuw: "Dan is dus de vraag hoe dat in te kaderen. Boeren die met hun veeteelt voor de export veel bijdragen aan de Co2-uitstoot bijvoorbeeld, kunnen enorm dwars liggen. Veel maatregelen doen op korte termijn pijn. Globaal vindt iedereen hetzelfde. Maar als die maatregelen concreet worden, dan krijg je een andere discussie. Een voorbeeld: ik ben voor kilometerbeprijzing. Maar dan heb je direct de discussie in huis, met VNO-NCW, ANWB en de Telegraaf. Samen vormen zij een formidabel machtsblok. Het wordt een enorme worsteling. Het is een politiek probleem, dan heb je draagvlak nodig en soms een geweldje, om het tot een oplossing te brengen."

Keilman: "Veranderen doet pijn, ook als het noodzakelijke veranderingen zijn. Je hebt altijd een spanningsveld tussen technologische en maatschappelijke ontwikkelingen. Je moet voortdurend bijsturen op basis van de grote visie."

De Zeeuw: "De timing is belangrijk. In de gebiedsontwikkeling heet dat ‘de theorie van de doorwaadbare plaats'. Nu is een goed moment om iets te doen voor zuiniger auto's. Maak dus gebruik van Al Gore, gebruik de impact van de Messias."

Keilman: "Over de agrarische sector maak ik me geen zorgen. Die kunnen hun land gebruiken voor energie, wind boven het land en biobrandstoffen op de grond. Die moet je kunnen overtuigen."

In 2010 weren alle grote stadscentra vrachtwagens vanwege de fijnstof. Door de stijgende olieprijzen is het woon-werkverkeer niet alleen heel duur, ook staat iedereen de hele dag in de file. Gaan we nu dan niet alleen in Almere wonen, maar ook werken?

Lof: "Wat een onzin, die fijnstof. Denk eens aan de lucht met alle kolenkachels!"

De Zeeuw: "Inderdaad, een volkomen onzinnige discussie. De lucht is nog nooit zo schoon geweest. Het is een complot van geleerden, politici en de milieubeweging. Het is figuurzagen op de laatste restjes."

Lof: "Het gaat om marginale kosten en marginale opbrengsten. Politici tonen dat ze het probleem niet begrijpen."

De Zeeuw: "In de noordelijke Randstad, daar gebeurt het. Nederlanders kiezen ervoor om niet gespreid te wonen. We concentreren ons in de Randstad."

Keilman: "Een belangrijke ontwikkeling is het flex- en telewerken. Dat is vooral in opkomst sinds de breedbandverbindingen."

De Zeeuw: "Het is vaak voorspeld, maar er gebeurt behoudens wat ICT en reclamebedrijven nog niet heel veel."

Lof: "Het zijn hoge verwachtingen en altijd zegt men dat die niet uitkomen. Het gaat om grote ingrijpende processen, daar gaat een generatie overheen. We gaan terug naar de ‘cottage industry'; iedereen werkt op zijn eigen erf."

Keilman: "Realiseer je je wel dat we pas vijf jaar serieus breedband hebben. Met ADSL werd de bestaande infrastructuur opeens een snelweg. Sindsdien is telewerken pas echt een alternatief."

Lof: "Woon-werkverkeer is inderdaad grotendeels onzinnig. Maar mobiliteit is een gegeven, de auto is de grootste evolutionaire ontwikkeling van de laatste 100 jaar. Dat gaat nooit meer weg."

De Zeeuw: "Interessant is dat de gemeente Amsterdam een dependance heeft geopend in Almere. Dat is een doorbraak, niet individueel werken en wel online. Overigens geloof ik niet in die cottagesamenleving. Al doen sommige van mijn vakgenoten dat wel."

De recessie als gevolg van de kredietcrisis leidde tot vraaguitval. Goed voor het milieu. Maar dat kleine effect werd geheel teniet gedaan door het gebrek aan kapitaal om te investeren in de transitie naar een duurzame samenleving.

Lof: "De kredietcrisis is abrupt, maar er is geen sprake van structurele kapitaalschaarste. Het heeft directe effecten, een lagere olieprijs en minder vraag, maar als de paniek voorbij is, is het probleem grotendeels opgelost."

De Zeeuw: "Eens. De fundamentals zijn goed."

Lof: "De crisis zorgt voor een mentale verandering. Er is afgerekend met de jacht op kwartaalcijfers. Dat werkte niet."

Keilman: "Op dit moment betaalt Amerika alleen al 700 miljard dollar voor de import van olie. Alles wat we zelf opwekken blijft bij ons en gaat naar Poetin. Dat geld recyclen we in de eigen economie. Dat hele kortetermijndenken gaat op de helling."

De Zeeuw: "Is het bestendig? Ik weet het niet. Vijf jaar geleden was dat hele co2 geen issue. Pas met Gore werd dat groot, blijft dat?"

Lof: "Het gaat om het centraal stellen van het energieprobleem. Je moet het los trekken van die co2 anders verzandt je in dubieuze dingen als co2-afvangen."

Keilman: "Het klimaatprobleem is in zekere zin een luxeprobleem. Energie is urgent. Dat moet je oplossen en met het afscheid van de olie doe je tegelijkertijd co2 erbij."

De Zeeuw: "Dat we in 2025 waarschijnlijk minder afhankelijk zijn van de idioten die de olie bezitten, is voor mij ook een belangrijke overweging."