De filosofie houdt zich in theorie bezig met alles. Daardoor heeft ze met elke andere wetenschap wel raakvlakken. Ook binnen een organisatie-omgeving komen diverse wetenschappen samen, van psychologie tot economie en recht. Juist in zo’n complexe omgeving met verschillende wetten en theorieën kan de praktische filosofie een belangrijke verbindende rol vervullen en richting geven.
De gemiddelde organisatie staat echter haaks op hoe de filosofie functioneert. Dat levert twee problemen op:
#1. Het tijdsprobleem
De filosoof stelt vooral veel vragen. Het beantwoorden hiervan kost tijd, en elk antwoord roept ook weer nieuwe vragen op. In organisaties regeert juist vaak de waan van de dag. Nergens is tijd voor en iedereen is druk! Met zulk kortetermijndenken zullen de veranderingen sterk achterblijven bij de verwachting. Goed beleid kost nu eenmaal tijd.
#2. Het organisatieprobleem
In veel organisaties wil men alles tot in detail organiseren, plannen en vastleggen. Volgens de filosoof leidt een hoge mate van organisatie juist tot problemen. Filosoof en managementdocent René Ten Bos gelooft dat organisaties ‘spookrijders’ nodig hebben: ‘Het is onmogelijk om alles tot in de puntjes te regelen. Gedragscodes suggereren een zekerheid die er niet is, mensen zijn niet te reduceren tot een systeem. Als je mensen creatief wilt laten zijn, moet je het toeval niet uitsluiten.’
Natuurlijk, er is een groeiende trend waarin vrijheid en flexibiliteit heel populair zijn. Maar helaas wordt dit verpakt in hoogdravend vakjargon als agile marketing en de rolling strategy en verandert in de praktijk er niet veel.
Van gewoontedier tot businessfilosoof
Door problemen alleen te benaderen vanuit de geijkte invalshoeken, zul je ook tot geijkte oplossingen komen. Prestaties zullen dalen of tegenvallen en de (menselijke) potentie wordt onvoldoende benut, met alle gevolgen van dien. Maar we vinden het moeilijk om te breken met tradities: de mens is van nature een gewoontedier.
De filosofie kan een belangrijke rol vervullen in het doorbreken van beperkende gewoontes. Wie leert denken als een filosoof kan een innovatieve rol vervullen op het gebied van menselijk potentieel (bv: motivatie, betrokkenheid) , procesinrichting (slimmer, anders) en organisatiestructuur (efficiëntie, slagvaardigheid). De filosoof werkt met cruciale bouwstenen die voor elke organisatie, elke dag opnieuw belangrijk zijn: ethiek, taal, logica en argumentatieleer. De filosoof combineert die bouwstenen bovendien met een groot historisch besef. Die achteruitkijkspiegel is van cruciaal belang om te kunnen leren van je eigen fouten en van die van anderen.
Denk vanuit het mens-perspectief
Het is belangrijk om in je organisatie, net zoals de filosoof, vragen te stellen die de afzonderlijke disciplines overstijgen. Bijvoorbeeld bij spanningen tussen twee afdelingen kun je je afvragen: wat is de achterliggende oorzaak van die spanningen? Kunnen we zijn wie we moeten zijn en zit iedereen op de juiste plek? Zeker bij grote organisaties, waar vaak eilandjes bestaan met afzonderlijke ‘heersers’, kan het filosofisch denken als verbinder fungeren. En belangrijk: de filosofie stelt vragen over menselijke behoeften zoals erkenning, vrijheid en verantwoordelijkheid. Alleen al dit mens-perspectief is van onschatbare waarde voor bijvoorbeeld de marketing, de in- en externe communicatie en het personeelsbeleid.
Eerst denken, dan doen
Voordat we gaan denken is het van groot belang om een goed gevoel te krijgen bij bestaand historisch denkwerk. Want waarom zouden we ruim 2500 jaar denkwerk links laten liggen? Je zult merken dat het gebruik van historisch denkwerk je verrijkt. Het geeft richting aan jouw denken, jouw organisatie en jouw (leidinggevend) acteren binnen de organisatie. Die vaak logische redeneringen die filosofen vóór ons al lang hebben bedacht, leveren meer op dan de gemiddelde ‘managementbagger’ die je leest in boekjes, of wordt gepredikt door een eindeloze batterij coaches en goeroes. En daarnaast geldt de aloude filosofische wet dat kennis iets heel anders is dan wijsheid. Hierbij pleit ik dan ook om geschiedenis en filosofie onderdeel te maken van het verplichte curriculum van businessopleidingen. Ik weet zeker dat de grote denkers de student meer vitale bagage oplevert dan 40 Mintzbergs bij elkaar.
Visionaire leiders zijn filosofische denkers
Bij een aantal exceptioneel succesvolle leiders zoals Elon Musk (Tesla, SpaceX, PayPal) zie je dat ze de vrijheid in denken actief faciliteren. Want goed ‘denken’ zonder daarvoor de randvoorwaarden te scheppen is als een auto zonder motor.
Elon Musk ontwikkelde een winnende voorsprong op de concurrentie door juist niet te werken met gedetailleerde protocollen. Zijn denk-handelswijze is erop gericht dat hij niets zomaar aanneemt, hij continue vragen stelt en zijn overtuigingen blijft testen. De constante ‘waarom-vraag’ levert de stof voor het denkproces, om zodoende tot de ware kern te komen. Hiermee maakt hij handig gebruik van de gereedschapskist van een filosoof.
Steve Jobs zei over denken: ‘Als er een goed idee komt, is het mijn taak ermee aan de haal te gaan: gewoon kijken wat verschillende mensen ervan denken, zorgen dat mensen erover praten, er met mensen over discussiëren.’ Hier zie je duidelijk dat Jobs het denkproces actief stimuleert.
Keer op keer zie ik dat organisaties met zo’n ‘gefaciliteerd denkproces’ extreem hoog scoren op innovatie, en dat hun medewerkers gepassioneerd en betrokken zijn.
Neem afscheid van het gewoontedier
Als gewoontedieren zijn we vaak bang voor verandering. Binnen een organisatie vol gewoontedieren wordt bijvoorbeeld gezegd: ‘Zo hebben we het altijd gedaan, dus waarom zouden we het nu ineens anders doen?’
Dit is een belemmerende instelling die vernieuwing in de weg staat. Met dit gewoontegedrag is de kans klein dat je bijzondere nieuwe producten ontwikkelt, je onderscheidende marketing ontwikkelt of je gemotiveerde mensen aantrekt.
Er is niets mis met goede gewoontes, maar we moeten op z’n minst slimme gewoontedieren worden: door lering te trekken uit het verleden en een open blik te houden. Stel jezelf en anderen vooral veel vragen, in plaats van fouten te herhalen en vastgeroeste patronen te blijven volgen.
Het is vooral aan de politiek en beleidsbepalers binnen bedrijven om dit innoverende denkproces te faciliteren. Voeg de daad bij het woord als het gaat om ethiek, duurzaamheid en innovatie. Stel tijd en ruimte beschikbaar aan groepen en individuen in je organisatie om zich te onttrekken aan de waan van de dag. Gun je mensen de gelegenheid om te reflecteren en zo tot nieuwe ideeën en inzichten te komen. Denk buiten de geijkte kaders en laat verschillende afdelingen met elkaar in contact komen, faciliteer kruisbestuiving tussen de eilandjes en geef verrassende initiatieven de ruimte.
Die filosoof in jou en in jouw mensen is er ongetwijfeld al. Maak daar gebruik van. Of benader er gewoon eens één. Schep de randvoorwaarden. Waarom niet? is de eerste relevante vraag.
De auteur van dit artikel, André Breedvelt, is directeur en senior consultant bij marketingcommunicatiebureau Bureau Kicker.
