In april bestaat ASML 25 jaar, maar feest is het niet. De recessie heeft de halfgeleiderindustrie in de greep en ASML moet opnieuw bewijzen dat anticyclisch ondernemen loont. Door de jaren heen heeft het bedrijf mechanismes ontwikkeld om barre tijden op te vangen. Bieden ze dit keer genoeg bescherming?
"Zo erg als nu heb ik het nog niet gezien", zegt Jos Vreeker, communicatieman bij ASML en al 24 jaar in dienst bij het bedrijf. De conjuncturele gevolgen van de kredietcrisis hebben ASML hard getroffen. Half januari presenteerde het bedrijf uit Veldhoven de jaarcijfers over 2008 die vooral een zeer triest vierde kwartaal schetsen. Plus: minstens zo droevige vooruitzichten voor het eerste deel van 2009.
Op 1 april 1984 is ASML opgericht en de kwarteeuw is binnenkort vol. In die periode ontwikkelde het bedrijf zich tot wereldspeler in de halfgeleiderindustrie. Een heel bijzonder bedrijf omdat het extreem conjunctuurgevoelig is en extra voorzieningen heeft getroffen om slechte tijden te overleven. Bovendien bijzonder doordat voortdurend de technologische grenzen worden opgezocht.
Onbekende daling
De voorzieningen om conjunctuurschommelingen op te vangen worden meer dan ooit op de proef gesteld. In het vierde kwartaal van 2008 halveerde de omzet bijna van 955 miljoen in 2007 naar 494 miljoen euro nu. Voor het eerste kwartaal van 2009 wordt bovendien een verdere omzetdaling verwacht tot tussen de 180 en 200 miljoen euro. Dat is 75 procent minder dan een jaar eerder. De daling is ongekend, aldus Vreeker. "We zijn een bedrijf dat het bij elke downturn om de oren krijgt. Dat is voor ons bedrijf en onze branche een fact of life. Daar is het bedrijf ook op voorbereid." Maar in 24 jaar heeft hij nog nooit zo'n scherpe terugval meegemaakt.
Afnemers van ASML zijn chipleveranciers als Intel, AMD en Samsung, en die zien hun omzet omlaag schieten als gevolg van een sterk afnemende vraag. Ze stellen bestellingen van nieuwe machines uit, het ontbreekt hen simpelweg aan financiering. Eric Meurice, ceo van ASML, heeft bekend gemaakt dat de meeste klanten hun investeringen nagenoeg hebben bevroren. In Veldhoven wacht men nu op dooi.
De markt waarin ASML zich begeeft, is een zeer specialistische wereldwijde miljoenenmarkt. ASML maakt lithografiemachines voor de halfgeleiderindustrie. Machines die over de toonbank gaan voor prijzen tot aan 30 miljoen euro. Het bedrijf gaat er prat op marktleider te zijn. Sinds 2007 is 60 procent van de wereldwijd geproduceerde hoeveelheid chips gefabriceerd op een ASML-machine.
Het bedrijf heeft eigenlijk maar twee concurrenten: Nikon (de nummer twee in de markt) en Canon. In dat concurrentieveld is ASML een ander type bedrijf. Waar Nikon en Canon de technologie van kop tot staart in huis hebben, kent ASML maar één kunstje: lithografie. Het belangrijkste en duurste kunstje, dat wel. Nikon en Canon zijn verticaal geïntegreerde bedrijven. Ze maken veel meer dan lithografiemachines alleen. Daarom is de beschikbare kennis binnen die bedrijven van nature diverser en kunnen Nikon en Canon goedkoper blijven. Tegelijkertijd maakt het ze minder flexibel. ASML besteedt daarentegen enorm veel uit. Zo koopt het de lenzen in bij de Duitse specialist Carl Zeiss SMT. De lens is een van de cruciale onderdelen van de machines.
Sneller en preciezer
ASML is door zijn specialisme ook gedwongen de beste te zijn. En dat wil het bedrijf ook. De machines van ASML moeten stelselmatig sneller en preciezer zijn dan die van de concurrentie. Anders heeft het bedrijf geen poot om op te staan om de veel hogere prijs – soms tot wel anderhalf keer zoveel – voor lithografiemachines te rechtvaardigen. En dat dwingt tot innovatie. Steeds weer moet ASML iets nieuws bedenken om de twee concurrenten voor te blijven.
De chipmachinemaker uit Veldhoven trok de afgelopen jaren een slordige 500 miljoen euro uit voor research en development. Ook voor 2009 staat een vergelijkbaar bedrag gebudgetteerd. Dat tekent het anticyclisch ondernemen van het bedrijf. Investeren – of beter: blijven investeren – als het slecht gaat, om voorsprong op de concurrentie te behouden of zelfs uit te bouwen. Het klinkt als een economieles uit het boekje. ASML is echter door schade en schande wijzer geworden.
Grootste verkoper
Toen het bedrijf in 2000 het Amerikaanse bedrijf Silicon Valley Group (SVG) overnam, werd het ineens 's werelds grootste verkoper van fotolithografiesystemen. SVG was op dat moment de vierde partij in de wereldmarkt. De overname leek in eerste instantie een zeer succesvolle periode in te luiden. ASML bracht de Twinscan op de markt, een machine die met twee zogeheten wafer stages de prestaties flink vergrootte.
In datzelfde jaar betrad ASML eindelijk de Japanse markt waar voorheen de concurrentie de dienst uitmaakte. Maar de zon scheen niet lang. De dotcom crash bracht het bedrijf fikse klappen toe. En net als op dit moment droogde de omzet vrijwel geheel op. De klap kwam in 2000 extra hard aan omdat ASML net een financiële aderlating had gedaan om SVG over te nemen. Noodgedwongen liet het bedrijf een groot deel van het zojuist verworven Amerikaanse personeel gaan. Ook werd een verregaande herstructurering doorgevoerd die het bedrijf zou voorbereiden op een volgende conjuncturele tegenvaller.
Die herstructurering heeft er onder ander toe geleid dat ASML een financiële huishouding opzette die in drie maanden tijd de operationele kosten met 18 procent kan terug brengen. Onder meer door het flexibiliseren van arbeid. ASML werkt stelselmatig met flexwerkers. Het percentage arbeidskrachten die via uitzend- en detacheringscontracten bij de fabrikant werken, bedraagt minimaal 10 procent van het totale personeelsbestand. Hierdoor was ASML eind vorig jaar in staat snel 1.000 contracten te beëindigen.
In de fabriek is daarbij bovendien een urenbank in werking gesteld. Een vooruitstrevend beloningssysteem waarmee werknemers maandelijks een stabiel inkomen houden in hoog- en laagconjunctuur. Het werkt zo: is het erg druk, dan kunnen ze overuren op de bank zetten. Is het rustig – zoals nu – dan kan ASML de bezetting terugbrengen en kunnen werknemers zich laten uitbetalen met de uren die op hun rekening staan. Het gaat zelfs zover dat mensen rood kunnen staan op hun urenrekening. Daarmee houden ze hun baan en een stabiel inkomen.
Buffer van 1,1 miljard
ASML startte in 2001 met de opbouw van een financiële buffer die inmiddels ruim 1,1 miljard euro groot is. De buffer wordt nu aangesproken, zij het met mate. ASML maakt dankbaar gebruik van de werktijdverkortingsregeling die minister Donner van Sociale Zaken afkondigde om bedrijven te behoeden voor ondergang voor de plots opdoemende economische misère. Het bedrijf kreeg voor 50 procent arbeidstijdverkorting voor 1.100 van haar 7.000 medewerkers.
Een flink deel van de salariskosten wordt nu gedragen door het UWV. ASML krijgt met deze regeling maximaal 24 weken verlichting van loonkosten en kan zo ontslag van medewerkers voorkomen. "Nu is het niet zo dat deze mensen thuis duimen zitten te draaien", zegt Vreeker. "De meesten draaien extra cursussen en interne trainingen voor nieuwe systemen. Zo hopen we weer beter beslagen ten ijs te komen als de crisis voorbij is."
Snel, sneller, snelst
De lithografiemarkt houdt de wet van Moore in stand. Deze uit de jaren zestig daterende regel stelt dat het aantal transistoren in een computerchip elke twee jaar verdubbelt. Anders gezegd: elke twee jaar worden de prestaties van chips vertweevoudigd, met een lager energieverbruik. En het zijn onder meer de machines van ASML die deze ervaringsregel in leven weten te houden.
Het is een bijzonder technologisch spel op de grens van het onmogelijke. ASML staat voor de opgave om lithografiemachines te produceren die in staat zijn steeds kleinere patronen te projecteren. Kleiner betekent namelijk dat er meer chips uit een schijf silicium kunnen worden gehaald, waardoor de machines op hun beurt weer meer chips per uur kunnen produceren. En heeft het bedrijf eenmaal een machine ontwikkeld, dan wordt dat geleverd in de wetenschap dat de machine in twee jaar achterhaald zal zijn.
ASML verkeert continu in een race tegen de klok om opnieuw het onmogelijke mogelijk te maken. Ontwikkelaars hebben er steeds de taak om uit te vogelen hoe ze in pakweg twee jaar kunnen waarmaken waar klanten als Intel en Samsung inmiddels van uitgaan.
Downturn of niet. Innovatie is de enige weg om overeind te blijven in deze markt. De vraag is echter hoe lang ASML dit spel kan volhouden. Anticyclisch ondernemen met een innovatiekostenpost van 500 miljoen per jaar is een concept dat levensvatbaar is naar gelang de inhoud van de spaarkas en de duur van een recessie. Erop rekenend dat de chipmarkt weer aantrekt in 2010, lijkt ASML wederom het gelijk aan haar zijde te krijgen.
Alle ogen zijn nu gericht op een nieuwe lithografietechnologie: EUV, ofwel exteme ultraviolet lithography. Deze technologie moet afbeeldingen met details terugbrengen tot 22 nanometer en kleiner. De technologie is pittig om dat dit keer de belichting door een vacuüm geprojecteerd moet worden. Alle materie absorbeert namelijk UV-licht. ASML zegt de machines klaar te hebben voor productie in 2010. Dan is het opnieuw twee jaar geleden dat chips sneller en kleiner zijn gemaakt.
Dezelfde bedrijven die hun investeringen voor de huidige machines goeddeels hebben bevroren, hebben al wel de eerste EUV-machines gekocht. Machines waar nog geen productieversie van klaar is, en waar ook nog geen definitieve prijs voor is vastgesteld. Vreeker bevestigt desgevraagd dat de prijs vermoedelijk tussen de 40 en 50 miljoen euro per machine zal zijn. Dat tekent wederom het bijzondere karakter van deze business. Aan een marktwaardige machine wordt nog druk gedokterd en gesleuteld. Maar sinds ruim een jaar staan er twee prototypes bij strategische partnerbedrijven.
Japanners
Daarmee loopt ASML net voor op de Japanners die minstens zo druk zijn een EUV-machine te ontwikkelen. Of die voorsprong ook zal worden omgezet in marktaandeel, zal begin 2010 blijken.
"Als de markt dan aantrekt, zitten we voor ongeveer tien jaar goed", zegt Vreeker wijzend op de EUV-roadmap die ASML heeft klaarliggen. Om de twee jaar zal er namelijk een nieuwe versie van de machine komen waarbij de lat op het gebied van output en precisie stelselmatig hoger ligt. De vierde generatie EUV-machine, die dan rond 2016 geleverd zal worden, wordt verwacht zo klein te kunnen belichten dat de natuurkundige grenzen van de grondstof silicium bereikt worden.
ASML in een notedop
ASML maakt machines waarmee chips worden geproduceerd. Deze machines, bekend onder namen als wafersteppers en step-and-scan systemen, gebruiken fotografie om patronen op een schijf silicium aan te brengen. Zo'n schijf heet een wafer. Met behulp van een laser en een (factor 4) verkleinende lens wordt een afbeelding op de wafer geprojecteerd. De wafer wordt vervolgens verder behandeld waardoor het eerste laagje van het patroon verschijnt. Door de wafer 30 tot 40 keer door dit fotografische proces te halen, ontstaat de geïntegreerde schakeling, ofwel de chip. Chips die worden gebruikt in alle producten die deze tijd zo kenmerken: mobiele telefoons, laptops, mp3-spelers, flash geheugensticks enzovoorts. Van alle chips die wereldwijd worden geproduceerd, is ruim 60 procent gemaakt met een ASML-machine.
25 jaar ASML
1984
ASML wordt opgericht als 50/50 joint venture tussen Philips en het Nederlandse Advanced Semiconductor Materials International (ASMI). Het bedrijf wordt tijdelijk ondergebracht in een bijgebouwtje van Philips.
1985
ASML overschrijdt de 100 medewerkers. Het bedrijf heeft nu een eigen pand in Veldhoven en een kantoor in Tempe, Arizona.
1987
ASML introduceert de i-Line machines met een nieuwe technologie die met ultraviolet licht (met golflengte van 365 nanometer) details van 0,7 micrometer kan afbeelden.
1988
ASM International verkoopt haar belang in de joint venture aan Philips en ASML betreedt de Aziatische markt.
1989
ASML maakt voor het eerst winst en introduceert de PAS 5000/50. Hiermee worden 0,5 micrometer afbeeldingen mogelijk.
1991
Met de PAS 5000/70, 's werelds eerste deep ultra violet-machine met een belichtingsgolflengte van 248 nanometer, worden details tot 0,25 micrometer mogelijk gemaakt.
1993
De gemiddelde verkoopprijs van een machine stijgt tot boven de 1,5 miljoen euro.
1995
Op 16 maart brengt Philips ASML naar de beurs. Het aandeel wordt verhandeld op de Amsterdamse AEX en de NASDAQ.
1996
ASML nestelt zich in de top 10 wereldwijd van machineverkopers in de halfgeleiderindustrie.
1998
ASML klimt op naar de tweede positie van de wereldranglijst van chipmachineverkopers.
1999
De eerste overname: het Amerikaanse MaskTools. ASML's marktaandeel bedraagt 37 procent.
2000
ASML neemt Silicon Valley Group (SVG) over.
2001
ASML introduceert de Twinscan en betreedt de Japanse markt.
2002
ASML wordt wereldwijd marktleider in chipsmachines.
2003
Inmiddels heeft ASML meer dan 2000 machines geïnstalleerd.
2005
ASML kondigt immersietechnologie aan, waarbij het licht door een waterlaagje gaat in plaats van door lucht, en waarmee nog kleinere details afgebeeld kunnen worden. ASML loopt met die technologie ver voor op de concurrenten Nikon en Canon.
2006
ASML kondigt de EUV (extreme ultraviolet) alpha-demo tool aan, de eerste EUV-machine die een nog kortere golflengte licht gebruikt en die bij een aantal onderzoeksinstituten geïnstalleerd is, waar klanten ervaring met deze nieuwe technologie kunnen opdoen.
2007
De Twinscan XT:1900i wordt geleverd waarmee afbeeldingen tot 32 nanometer mogelijk zijn.
2008
Midden 2008 zijn al 100 immersiemachines geleverd aan 20 verschillende klanten. De kredietcrisis noopt ASML tot werktijdverkorting voor 1100 medewerkers.
2009
ASML voert een efficiëntieslag door die per kwartaal een besparing van 50 miljoen moet opleveren.
