Geen producten in de winkelwagen.
Creatieve verhalen van ons bewustzijn
In de psychologie is al lang bekend dat mensen beroerde introspectieve vaardigheden hebben. In gewoon Nederlands: we hebben weinig zicht op wat onze drijfveren zijn en waarom we de dingen doen die we doen. We weten niet precies waarom we nu allemaal ineens D66 weer goed vinden, waarom we sushi lekker vinden, of waarom we die ene spijkerbroek net wat mooier vinden dan die andere.
Het leuke is dat we dit zelden doorhebben omdat ons bewustzijn zo creatief is. De Amerikaanse schrijver Tom Wolfe zei het ooit heel treffend, in een van Spinoza geleende uitspraak: "Stel, je pakt een steen en gooit hem weg. En halverwege geef je die steen een bewustzijn en een rationeel brein. Die kleine steen zal dan denken dat hij een vrije wil heeft en zal je rationeel verklaren waarom hij besloten heeft de route te nemen die hij nu heeft genomen." Ons bewustzijn geeft welbespraakte, meestal heel plausibele verklaringen voor wat we doen. Dat er vaak geen hout van klopt, dat is een ander verhaal.
Ruim 50 jaar geleden ontdekten Amerikaanse onderzoekers, die ontgroeningsrituelen bestudeerden van studentenverenigingen, dat naarmate die rituelen harder en vernederender werden, de band van het net ontgroende lid met de vereniging sterker werd. Ironisch natuurlijk. Een nieuw lid wordt een week lang vernederd, gekweld en met een liter wodka gedwongen zichzelf helemaal ziek te zuipen en na afloop is hij of zij dol op de mensen die verantwoordelijk waren voor die doffe ellende. Op het moment dat de onderzoekers de leden met hun bevindingen confronteerden – "U bent zo dol op de vereniging omdat u al die vernederingen moest ondergaan" – wilden die het niet geloven. Nee, die ontgroening had er niets mee te maken, de vereniging was leuk omdat ze leuke dingen organiseerden of omdat de overige leden zo warm en hartelijk waren (diezelfde mensen van die liter wodka…). Toen de onderzoekers wat meer druk uitoefenden – "Nee, het ligt echt aan die vernederende ontgroening" – kwamen velen met het standaardantwoord in dit soort onderzoek: "Nou, ik zou me kunnen voorstellen dat het voor anderen zo is, maar voor mij ligt het toch anders".
Een ander voorbeeld. Een groep dames werd gevraagd een keuze te maken uit vier panty's die op een rij lagen. De meeste dames kozen de meest rechtse, iets wat vaker gevonden wordt in onderzoek. We beginnen met het bekijken van de meest linkse, net zoals we van links naar rechts lezen, en kiezen meestal de laatste waar we naar kijken. Gevraagd naar een toelichting op hun keuze, kwamen de dames met allerlei redenen: deze panty is steviger, deze heeft een wat mooiere glans, ga zo maar door. Dat de vier panty's volledig identiek waren had bijna niemand door.
De moraal van het verhaal is dat als je mensen vraagt naar hun beweegredenen, je bijna altijd een plausibel antwoord krijgt. Ons bewustzijn vertelt ons als een volleerde persvoorlichter goede verhalen waarmee luisteraars tevreden zijn. Jammer alleen dat die verhalen zo vaak niet kloppen.
Ap Dijksterhuis is hoogleraar psychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en mededirecteur van adviesbureau Dijksterhuis & van Baarn
