Het kippenbedrijf dat hij met z’n broer van zijn vader overnam, bouwde Zanders naar eigen zeggen uit vanuit drie kernwaarden: ‘Grootschalig, grootschalig en grootschalig.’ Met op het hoogtepunt een jaaromzet van 45 miljoen euro en een serie bedrijven in verschillende Europese landen.
Totdat de groeilust overschaduwd werd door een faillissement. De broers hadden hun hand overspeeld, zegt Zanders terugblikkend. Het was de eerste van twee gebeurtenissen die hem deden beseffen dat het anders moest.
‘Zowel vanuit huis als mijn studie in Wageningen kreeg ik mee dat je zo goedkoop mogelijk zoveel mogelijk eieren moet produceren. Maar die race to the bottom is absoluut niet houdbaar.’
Een schok
Het tweede aha-moment diende zich aan tijdens het rondleiden van een aantal Afrikaanse boeren. Dat we er hier op gericht zijn om zo veel mogelijk goede granen en maïs te voeren aan productiedieren om de productie van onder andere kippen en eieren te optimaliseren, kwam bij hen aan als een schok.
We hadden een efficiënt boerenbedrijf, maar wel binnen het verkeerde systeem
Dergelijke grondstoffen gaan in Afrika direct naar mensen, want door er eerst dieren mee te fokken, kun je uiteindelijk veel minder mensen voeden. ‘Ik dacht als boer dus altijd dat we heel efficiënt waren. En dat is ook zo als je bekijkt dat we van één kilogram graan een heleboel dierlijke producten kunnen maken. Maar de vraag is of het systeem waar we met z’n allen inzitten wel klopt. Daarop ben ik de rol van dieren in het voedselsysteem gaan onderzoeken.’
In de serie Hemelbestormers gaat MT/Sprout in gesprek met ondernemers, visionairs en leiders die gaan voor radicaal anders en huidige systemen op de schop nemen. Wat drijft ze? Waar begin je? Wat zijn de valkuilen? En wat kun je van ze leren?
Dieren voeden met reststromen
Een van de conclusies was dat dieren een voedselkringloop kunnen sluiten door ze te voeden met reststromen. Denk voor kippen aan zoutarme producten, zoals brood, knäckebröd, beschuit en rijstwafels – die van grootschalige bakkerijen en fabrieken afkomstig zijn.
Dat leidde na vier jaar tekenen en pionieren tot de veelbesproken Kipster-boerderijen waar dierenwelzijn en duurzaamheid centraal staan.
Een systeem verander je niet alleen
Het systeem veranderen als boer alleen lukt nooit, realiseerde Zanders zich al gauw. Reden om naast samenwerking met de jonge agrariër Styn Claessens vooral ook mensen van buiten de sector te betrekken.
Dat werden Maurits Groen, ervaren in duurzaamheid, en marketingcommunicatiestrateeg Olivier Wegloop. Gezamenlijk tekenden ze uit hoe het nieuwe systeem eruit zou kunnen zien. ‘De rol van dieren in de voedselketen en het dier zelf staan centraal. De rest zijn allemaal afgeleiden van die twee.’
Met die afgeleiden doelt hij onder andere op ‘restproducten’ als haantjes en uitgelegde kippen, fijnstof- en ammoniakuitstoot, de energievraag en transparantie richting de consument.
We richten ons nu allemaal op stikstof, maar dat is een afgeleide van hoe je het voedselsysteem wilt neerzetten
‘Ik zeg nooit dat we de beste manieren hebben gevonden. Maar we doen ons best door alles te combineren, samen te werken met vele ngo’s en de universiteit van Wageningen en ontwikkelen het continu door.’|
De nadruk op hoe het systeem kan zijn
De markt meekrijgen is vooral een kwestie van het goede voorbeeld laten zien, valt uit de woorden van Zanders op te maken. Door voortdurend de nadruk te leggen op hoe het voedselsysteem nu is en hoe het kan zijn.
Hij stoort zich daarbij aan een volgens hem fundamentele denkfout. ‘We richten ons nu allemaal op stikstof, maar dat is een afgeleide van hoe je het voedselsysteem wilt neerzetten. Maar bijna niemand heeft het over een goed systeem.’
Inmiddels heeft Kipster zo’n zeventig duizend kippen in zijn drie boerderijen in Nederland. Op een totaal van dertig miljoen in ons land – waarvan ongeveer tweederde naar het buitenland gaat.
Omgaan met reststromen
In aantallen een verwaarloosbaar marktaandeel, maar de impact van zijn bedrijf is wel zichtbaar aan het worden, meent Zanders. ‘We hebben mede op de kaart gezet hoe je om kunt gaan met reststromen. Bij varkens wordt het al jaren deels toegepast, maar in plaats van twintig tot veertig procent zou dat volledig moeten zijn. Ook daar wordt dat gelukkig steeds meer een hot item.’
Een soortgelijk effect heeft de tamtam over witte eieren gehad, ziet hij. Een wit ei heeft een vijf procent lagere carbon footprint dan een bruin ei – want een bruine kip heeft meer voer nodig voor zijn eigen onderhoud – en is daarmee dus duurzamer.
‘Onder andere tv-programma de Keuringsdienst van Waarde heeft dat verhaal van ons opgepikt. Nadat Lidl met onze eieren is begonnen, hebben ze nu alleen nog maar witte eieren in het schap liggen. Dat is wel een afgeleide van wat wij doen.’
Gegarandeerde afname
Belangrijk binnen de bedrijfsstrategie is de gegarandeerde afname van de eieren en vlees door Lidl. De enige retailer waar tot op heden mee wordt samengewerkt – naast leveringen aan de food- en hospitality-sector.
Het vijfjarige contract met de supermarktketen loopt dit jaar af, maar Zanders heeft vertrouwen in voortzetting en opschaling. Opmerkelijk genoeg worden er geen andere supermarkten in Nederland aangesloten.
Voor impact op het systeem is schaal nodig en de kansen daartoe liggen in het buitenland, meent de oprichter. ‘Het verhaal dat we vertellen en de systeemverandering die we willen bewerkstelligen kan alleen maar groter worden als we dat ook doen in andere landen.’
Kipster
Kipster is in 2013 gestart vanuit de vraag hoe je de wereldbevolking op een eerlijke manier gezond kunt voeden. De eerste boerderij opende september 2017. De Kipster-kippen worden gevoed met reststromen uit de levensmiddelenindustrie en van het land, waardoor die opgewaardeerd worden tot eieren en vlees. Hierdoor zijn de kippen niet alleen bronnen van dierlijk eiwit, maar ook verwerkers van organisch afval.
Met inmiddels drie Nederlandse stallen, in Beuningen en Venray, worden dagelijks zo’n zeventigduizend eitjes geproduceerd, die hun weg naar de consument vinden via Lidl, De Efteling, snackketen Kwalitaria, restaurateur HMSHost en cateraar Albron.
Buitenlands sprong om impact te vergroten
Er wordt onder andere gewerkt aan uitbreiding naar Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en België, maar het verst gevorderd is de stap naar de Verenigde Staten.
In de staat Indiana worden vier boerderijen gebouwd die voor het eind van dit jaar operationeel moeten zijn. Ook daar wil Kipster het systeem van binnenuit veranderen.
MPS Egg Farms, dat behoort tot de toptien eierproducenten in de VS, realiseert de boerderijen en neemt de exploitatie op zich. Een meerjarige overeenkomst met Amerika’s grootste supermarktketen Kroger voor eieren en het bijbehorende vlees van haantjes en uitgelegde kippen garandeert de afname.
Kroger vanaf eerste uur geïnteresseerd
Kroger was eind 2017 al geïnteresseerd, toen Kipster nog maar net geopend was, verklaart Zanders. ‘Toen zijn we er al een keer geweest om ons verhaal te doen. Ze wilden gelijk met ons in zee, maar het heeft een hele tijd geduurd voor we alles in kaart hadden.’
‘Het vraagt nogal wat van je organisatie om dat daar op te zetten. Hier hebben we een boerderij gebouwd die bij mij om de hoek staat. Daar houd je makkelijk grip op.’
Grootste uitdaging
Een van de grootste uitdagingen is volgens hem het uitzoeken van de reststromen. Evenals het vinden van een goed passende partner en het straks vasthouden aan het concept – dus iedereen in de keten weten te overtuigen, aldus Zanders.
Neemt niet weg dat het concept internationaal prima schaalbaar is, aangezien het basisprincipe van dieren, dierenwelzijn en klimaatneutraal produceren op vrijwel elke plek in de wereld speelt.
Iedere fase vraagt om andere mensen
Wel maakt dit het internationale spel een stuk serieuzer. Daarom is er een algemeen directeur bijgekomen met ervaring in het laten groeien van bedrijven buiten de agrarische sector, alsook een commercieel directeur.
‘In iedere fase heb je andere mensen nodig’, aldus Zanders. Ook stapte Brightlands Agrifood Fund vorig jaar in voor de nodige financiële speelruimte voor expansie.
Als ik het niet doe, wie zorgt er dan voor dat het fundamenteel anders gaat?
Een andere manier om verandering teweeg te brengen, is het aansluiten van nieuwe boeren. De eerste drie stallen heeft Kipster in eigendom, nieuwe worden gebouwd in samenwerking met boeren die een licentie nemen, zoals ook in de VS.
Transparantie over marges
De agrariërs financieren de stallen zelf en krijgen van Kipster een afnamecontract. Naast de duurzaamheidsfactoren moet ook transparantie ze over de streep trekken. ‘Onder geheimhouding delen we met hen hoe de marges in elkaar steken richting bijvoorbeeld Lidl en wat wij eraan overhouden. Daar moet je gewoon eerlijk over zijn.’
Waarom hij niet gewoon wegbleef uit de ‘foute’ sector na zijn faillissement? ‘Idealisme. Als ik het niet doe, wie zorgt er dan voor dat het fundamenteel anders gaat? Op dit moment is die rol van dieren in het voedselsysteem er nog gewoon. Het is nooit aangetoond dat we helemaal zonder kunnen. Het zijn hele efficiënte opruimers van restproducten.’
Afbouwen
De nadruk moet volgens hem nu dan ook liggen op afbouwen. Afgaand op Kipsters werkwijze zou de veestapel in Europa met zestig tot zeventig procent kunnen krimpen, stelt Zanders. En de reststromen worden opgewaardeerd. ‘Van daaruit kun je kijken of we het helemaal zonder dieren kunnen.’
De kans dat plantaardige alternatieven de markt van eieren over zullen nemen, acht Zanders de komende tien tot twintig jaar klein. Uiteindelijk zal het wel lukken om een alternatief te maken, maar het is lastiger dan bij vleesvervangers.
‘Eieren hebben hele specifieke bak- en smaakeigenschappen. Ik spreek bakkers die wel over willen, maar niet weten hoe, omdat ze de smaak hetzelfde willen houden.’
Een wetje en het is opgelost
Het Kipster-ei kan dus nog een tijd aanleiding blijven om bij consument, supermarkt en politiek aan te kaarten dat het voedselsysteem op de schop moet.
Hoe de politiek Kipster daarbij kan helpen, vatte hij al eens bondig samen in gesprekken met diverse Kamerleden en voormalig minister van LNV Carola Schouten: neem een wet aan die het verbiedt om producten die voor menselijke consumptie geschikt zijn aan productiedieren te voeren. Lachend: ‘Met één wetje is dat opgelost, maar dat schijnt nogal lastig te liggen.’
Zo wil Ruud Zanders met Kipster het systeem veranderen
- Een systeem verander je niet alleen. Omdat verandering van binnenuit uitdagend is betrok Zanders vooral ook mensen van buiten de sector.
- De markt meekrijgen is vooral een kwestie van het goede voorbeeld laten zien. Zanders doet dit door voortdurend de nadruk te leggen op hoe het systeem nu is en hoe het kan zijn.
- Zanders zegt nooit dat hij met zijn Kipster de beste manier heeft gevonden om het systeem te veranderen. Hij combineert alle kennis die er is en werkt samen met ngo’s en de universiteit van Wageningen om het idee voortdurend door te ontwikkelen.
- Voor impact op het systeem is schaal nodig en de kansen daartoe liggen in het buitenland, ziet Zanders. Daarom zoekt hij nu naast Lidl geen nieuwe afnemers in het Nederlandse retailkanaal.
- Nieuwe boeren aansluiten is een andere manier om verandering teweeg te brengen. De eerste drie stallen zijn van Kipster. Nieuwe worden gebouwd in samenwerking met boeren die een licentie nemen.
