Er is een symbolisch verband tussen een schone geest en een schoon lichaam. Tweeduizend jaar geleden bijvoorbeeld waste Pontius Pilatus zijn handen al in onschuld. Lady MacBeth vroeg om water nadat ze King Duncan had vermoord.
De nadruk op fysieke reinheid is belangrijk in alle grote religies. In Handelingen 22:16 staat: "Sta op en laat U dopen, en was Uw zonden weg". De Islam kent de wudu, het wassen van verschillende lichaamsdelen in schoon water voor het gebed. In het Hindoeïsme gaat men ervan uit dat het reinigen van het lichaam helpt bij het reinigen van de ziel.
De woorden die we gebruiken om de staat van ons lichaam weer te geven zijn veelal dezelfde als de woorden die we gebruiken om moreel of juist immoreel gedrag te beschrijven. Iemand die ‘schone handen' heeft, heeft zich niet schuldig gemaakt aan moreel verwerpelijk gedrag, iemand die ‘vuile handen' maakt, juist wel. In het Chinees betekent de kwalificatie ‘een paar vuile handen' dat men te maken heeft met een dief. Woorden als schoon en rein, of in het Engels: pure of clean, worden zowel voor lichaam als voor geest gebruikt.
Recent onderzoek laat zien dat het om meer gaat dan symboliek. Het verschonen van de geest en het verschonen van het lichaam lijken ook psychologisch wel degelijk communicerende vaten te zijn. In een experiment in de Verenigde Staten werd studenten gevraagd om terug te denken aan eigen gedrag uit het verleden dat moreel prijzenswaardig was (bijvoorbeeld het helpen in een bejaardentehuis) of juist moreel verwerpelijk (het stelen van een Mars uit de supermarkt of het tegenwerken van een collega). De studenten werd gevraagd de gebeurtenis nauwkeurig te beschrijven. Na afloop mochten ze, als beloning voor deelname aan dit kleine experimentje, kiezen uit twee simpele cadeautjes: een pen of een doosje tissues.
De resultaten waren veelzeggend. Studenten die een moreel goede herinnering hadden opgehaald kozen in grote meerderheid de pen, maar studenten die zich hun moreel verwerpelijke gedrag herinnerden, hadden – onbewust uiteraard – ineens behoefte aan tissues: hun handen moesten schoon.
In een ander experiment draaiden de onderzoekers de boel om. Studenten in een warm labatorium werd gevraagd te denken aan een immorele daad, waarna sommigen de kans kregen om hun handen even af te vegen met een vochtig doekje. Daarna werd ze gevraagd om een moreel goede daad te verrichten, in dit geval het helpen van een nogal wanhopige onderzoeker met te weinig proefpersonen. De studenten met schone handen hadden hier weinig behoefte aan, de meesten weigerden dan ook. Maar studenten die hun handen niet hadden kunnen wassen, hadden kennelijk de behoefte dit moreel te compenseren: ze gingen en masse de onderzoeker helpen. Noem het de ironie van schone handen. Handen wassen helpt om immoreel gedrag "weg te spoelen", maar het maakt de behoefte om moreel gedrag te vertonen wel weer kleiner.
Ap Dijksterhuis is hoogleraar psychologie aan de Radboud de Radboud Universiteit Nijmegen en mededirecteur van adviesbureau Dijksterhuis & van Baaren
