Context bij dit fragment uit Breken met banken: Ali Niknam zocht de ideale commissaris voor Bunq, en kwam terecht bij Arthur Docters van Leeuwen. Niknam besloot deze befaamde jurist een brief te sturen met zijn plannen en nodigde hem uit voor een gesprek.
De vorige avond is tot laat doorgewerkt. Pas om een uur of elf ’s avonds, twee uur later dan gewoonlijk, vertrokken de eersten richting huis. Eind van de middag had namelijk de softwaredemo de geest gegeven.
En tot overmaat van ramp wilde de lift voor de zoveelste keer in korte tijd omhoog noch omlaag. In allerijl was de huurbaas opgetrommeld, maar het bleek ditmaal meer dan een simpel klusje. Niemand wilde weg voordat de problemen verholpen waren. Ook niet de liftmonteur.
Spanning
De doorgaans zo relaxte liftmonteur zweette als een otter
Op ieders lippen stond de spanning te lezen. De volgende ochtend was immers D-Day: de dag dat Docters van Leeuwen langs zou komen. Om de toch al zompige geur van het kraakpand niet nog muffer te maken, besloten ze die avond sushi te bestellen, in plaats van de gebruikelijke roti. Aan de eettafel bleef het stil. Iedereen was diep in gedachten en zwijgend bezig om alles weer werkend te krijgen. De doorgaans zo relaxte liftmonteur zweette als een otter, wat de geurstrategie voor een deel teniet deed.
Het bezoek van Docters van Leeuwen houdt ook Ali bezig. Hij heeft de waakhond van het Nederlandse financiële stelsel nog nooit ontmoet, maar schat hem in als een scherpzinnig en origineel persoon. Dat maakt hem gretig en tegelijk lichtelijk nerveus. Hoe zal hij zich opstellen? Informeel zoals hij is? Nee, dat komt misschien te onbeleefd over. Maar een jasje aantrekken zoals Van Liempt adviseert gaat hem ook weer te ver. Hij besluit zichzelf te zijn en Docters van Leeuwen met ‘u’ aan te spreken – wat normaliter voor hem te veel emotionele afstand creëert.
Hoewel Docters van Leeuwen inmiddels van zijn pensioen geniet, is van een kalme levensherfst absoluut geen sprake. Hij werkt aan twee grote adviesopdrachten: verbetering van het toezicht op de advocatuur en vernieuwing van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Verder zit hij in meerdere Raden van Bestuur of Commissarissen en is hij zojuist begonnen met het schrijven van een nieuwe gedichtenbundel.
Botsing
Over hemzelf is al veel geschreven. In 2000 publiceerden Ad van Liempt en Ger van Westing Klem in de draaideur, Arthur Docters van Leeuwen en het Ministerie van Justitie 1995-1998, in 2003 verfilmd tot televisiedrama. Het beschrijft de botsing tussen de ‘crème de la crème van de Nederlandse rechtsstaat’ (aldus de toenmalige premier Wim Kok) en minister Winnie Sorgdrager van Justitie. Het conflict leidde tot het onvrijwillig vertrek van Docters van Leeuwen als voorzitter van het college van procureurs-generaal. Wat weer het begin werd van zijn tijd bij de AFM.
Zodra exact op het afgesproken tijdstip de bel gaat, snelt Duke via de trap naar beneden. Hij opent de grote, glazen buitendeur, verwelkomt Docters van Leeuwen en stapt zonder een kik te geven met hem in de lift.
Boven wacht Ali. Hij schudt Docters van Leeuwen de hand, wat onwennig voelt en onwerkelijk. Omdat hij de waakhond kent van televisie, ziet de helft van zijn geest hem als een bekende. De andere helft beseft dat ze vreemden voor elkaar zijn. Doctors van Leeuwen op zijn beurt is meteen met Ali ingenomen en heeft helemaal niet het gevoel dat hij Ali niet kent.
Muziek
Gespannen leiden Duke en Ali hun gast rond door het net niet lege kantoor. Een paar doelpalen voor potjes anti-stress voetbal breken de open ruimte. Aan de wand zijn op veilige afstand van de twee dartborden grote afdrukken van bevriend fotograaf Pieter gehangen. De trancemuziek die gewoonlijk luid blaast is zacht gezet. Ali maakt nerveus enkele beleefdheidsopmerkingen terwijl hij zijn hoofd breekt over in hoeverre een topambtenaar gewend is aan zo’n antikraaksetting. Duke voelt zijn aanstekelijke nervositeit, maar is uiterlijk kalm. Ze begeven zich naar een van de bordkartonnen kamertjes en sluiten de deur.
Docters van Leeuwen zetelt zich op zijn gemak licht achteroverleunend op de hem aangeboden stoel. Hij wacht op een openingszet van Duke of Ali. De bewegingen van zijn hoofd en handen zijn doordacht en langzaam, zonder traag te zijn. Deze beheersing van zijn motoriek is het resultaat van jarenlange oefening, wetend welk effect het sorteert op anderen. Het is inmiddels zozeer deel van hemzelf dat het zijn persoon typeert.
Loeren
Meer nog dan zijn lichaam weerspiegelt zijn gezicht zelfcontrole. Hij toont weinig of geen emotie: glimlacht niet om de ander op zijn gemak te stellen, knikt niet instemmend, noch fronst afwijzend. Zijn zwijgen en schijnbaar afwachtende houding lokken de ander uit tot praten. Ali ervaart het als dat voor hem een onmetelijke slimheid zit, die observeert, loert en weegt.
Het is snel duidelijk: Doctors van Leeuwen is avers van een vrijblijvend gesprek. Al binnen een minuut en zonder veel inleidende poespas komt het moment dat Ali het idee achter Project Clear (codenaam voor Bunq, red.) moet voorleggen. Omdat hij niet van herhaling houdt, vreest Ali dat hij hun verhaal niet meer met dezelfde passie als de eerste keren zal kunnen brengen. In zijn hoofd is het idee al een feit geworden en bestaande feiten zijn voor hem gepasseerde stations. Maar juist nu, nu hij die grootse man, die autoriteit, van hun gelijk moet overtuigen, moet hij zich herpakken. Hij moet teruggrijpen naar die allereerste emotie, die volle overtuiging van zijn gelijk.
Basisidee
‘Basisidee,’ begint hij, ‘is het opzetten van een serviceorganisatie met een abonnementensysteem. Geld-verdienen-met-geld is voor banken niet langer houdbaar. Bestaande systemen of bankproducten zijn hierdoor verouderd. Project Clear wil een IT-bedrijf zijn met een bankvergunning en geen bankbedrijf met een IT-product. Het verschil tussen beide zit in het verdienmodel: een IT-bedrijf verdient aan dienstverlening. Wat wij willen…’
Docters van Leeuwen onderbreekt hem. Hoe ziet het verdienmodel er uit? En de financiering? Telkens komt hij met korte, directe vragen over punten die Ali denkt net zelf te gaan uitdiepen. Hoe zit het met de risico’s en de veiligheid? De interventies verstoren de verhaallijn, niet zozeer om Ali van zijn stuk te brengen, maar om snel door te dringen tot de kern. Af en toe laat Ali een stilte vallen. Dan kijkt hij naar Duke en zoekt houvast.
Als Doctors van Leeuwen geen vragen meer heeft, demonstreert Ali op zijn iPhone hoe de betalingen van mobiel naar mobiel zouden kunnen worden gedaan. En hoe ze, net zo, plaatsvinden tussen klant en winkelier. Aanmelden, naam kiezen uit een adressenlijst, overboeking… De softwaredemo, die op dat moment eigenlijk nog krakkemikkiger is dan de lift, loopt als een zonnetje.
Voorzitter
‘En wat verwachten jullie van mij?’ vraagt Docters van Leeuwen als Ali zijn iPhone neerlegt.
‘We willen u vragen voorzitter te worden van de Raad van Commissarissen. Om met kritische blik te kijken naar wat we doen en ons een aantal keer per jaar te adviseren.’
Vergis je niet, ik ben geen gemakkelijke vent
‘Vergis je niet,’ reageert Docters van Leeuwen, ‘ik ben geen gemakkelijke vent. Als ik me erop toeleg, dan ga ik jullie ook écht controleren.’
‘We verwachten en willen niet anders,’ zeggen ze.
Perzen
Docters van Leeuwen vouwt zijn handen en leunt achterover. ‘De Perzen,’ begint hij met een verwijzing naar Ali’s Iraanse achtergrond, ‘staan al sinds de Oudheid bekend om hun verleidingstechnieken. Ik kwam hier vandaag louter heen met de intentie mijn nieuwsgierigheid te bevredigen. Maar waarom om de dingen heen draaien als ik het antwoord al weet. Jullie zijn authentiek. Hierbij alvast mijn eerste advies: jullie anti-bankhouding is begrijpelijk, maar onhandig. Wat jullie doen, zag ik vijftien jaar geleden aankomen. Ik ben per definitie bereid en doe mee. Ja, ik zit graag jullie Raad van Commissarissen voor.’
Het is perplex stil. Duke en Ali durven elkaar nauwelijks aan te kijken, zo fragiel lijkt het moment. Eén blik, één woord, zou de werkelijkheid eens kunnen verstoren. En dan niet de werkelijkheid nu, maar vooral die hen zo plotseling toelacht. Docters van Leeuwen doet méé!
Ze komen bij, herstellen zich. En alsof er niets wezenlijks is gebeurd, alsof de wereld niet een volledige draai naar de toekomst heeft gemaakt, praten ze verder over operationele en strategische kwesties, zoals andere geschikte commissarissen. Ali houdt zijn voorkeur voor DJ Armin van Buuren nog even voor zich.
Lunch
Voor de lunch staan tosti’s gepland. Docters van Leeuwen accepteert de uitnodiging om mee te eten. Het jeugdig testosteron aan de gezamenlijke tafel doet het gesprek afdwalen naar vrouwen, een gebied waarop majestueuze leeuwen en jonge honden opmerkelijk aan elkaar gewaagd blijken.
Bij vertrek geeft Docters van Leeuwen nog een stapeltje huiswerk op: twee boeken, die hij tijdens het gesprek meermaals heeft genoemd: De levensloop van de Mens van Bernard Lievegoed en Discorsi van Niccolò Machiavelli.
De levensloop van de Mens relateert ambities aan een levensfaseperspectief. Hijzelf, zegt Docters van Leeuwen, zit volgens de theorie van Lievegoed bijvoorbeeld in een periode die meer ruimte biedt om levenswijsheid over te dragen. Ali zit in de categorie achtentwintig tot vijfendertig jaar: de jeugd is voorbij, de ernst van het leven is definitief begonnen. Je weet wat je kunt, waar je moeite mee hebt en wat onbereikbaar is. Je nadert de top van je productiviteit.
Een significante dag dit. Onbeschrijflijk.
De dag eindigt in drank en sluipt via de avond naar de nacht en ochtend. Nog altijd eufoor schrijft Ali op Facebook, nog net voor hij zijn bed inrolt: ‘Win! Wat een ongelofelijk leuke vent ook. Wijs, ervaren, intelligent en empathisch. Dostojevski van buiten kennen en de valkuilen van Raskolnikov. Een significante dag dit. Onbeschrijflijk. Mijn huiswerk is Lievegoed lezen. Doe ik met alle plezier. (…)’
Persoonlijk
Docters van Leeuwen is volledig overtuigd van het belang van Project Clear. Bovendien is de afweging simpel. Een commissariaat of een ander soort opdracht aannemen hangt vooral af van het feit of hij een natuurlijke, persoonlijke verstandhouding bemerkt. Die is er. Het gesprek was to the point, ging vlot en met grote sprongen, zonder veel over het hoofd te zien. Ook constateert hij dat het leuke gasten zijn die zichzelf bovendien al hebben bewezen. En als hij het verkeerd gezien heeft: jammer, dan stopt hij er weer mee.
Hij merkt zelfs een soort opluchting nu lijkt te gaan gebeuren wat hij sinds lang voorziet: een heel direct en transparant betaalplatform, als tegenovergestelde van wat banken bieden. Een nieuw soort financiële instelling als dit zat altijd al zijn achterhoofd, maar hij heeft het nooit concreet gemaakt. In zijn ogen is een goed werkend horizontaal betaalsysteem een eerste stap weg van het gevaar van de huidige oligopolie. Krijgen ze het aan de praat, dan ligt de markt open voor nieuwe diensten, waar de maatschappij als geheel baat bij heeft.
Docters van Leeuwen heeft ook al jaren moeite met het bankmodel zoals dit zich heeft ontwikkeld. De oligopolie, de focus op kortetermijnwinsten, de vermenging van zaken- en retailbank in één organisatie, de uitkleding van de interne controlemechanismes…
Volgende crisis
Omdat er wezenlijk niets is veranderd, vindt hij, houden we de problemen waar we ons sinds 2008 bewust van zijn. De risico’s blijven groot en maatregelen zoals het verhogen van de financiële buffers gebeuren zo mondjesmaat, dat het nauwelijks ertegen helpt. Het voelt aan als pleisters plakken in plaats van broodnodige structurele verbeteringen doorvoeren. Een volgende crisis zal nog harder gaan.
Is dit inmiddels ook niet de constatering van antropoloog Joris Luyendijk, door de tweehonderd interviews die hij voor The Guardian voert met werknemers in de Londense City? Het leidt hem naar de onvermijdelijke conclusie: ‘Dit Kan Niet Waar Zijn.’ De financiële wereld is een ‘virtueel eilandrijk in de mist’ met de potentie de ‘echte wereld’ in een afgrond te storten.
Verouderd
Naast gevaarlijk en verouderd, is de huidige situatie in de financiële wereld volgens Docters van Leeuwen ook raar: Geef mij jouw geld, dan ga ik er iets mee doen. Jij krijgt er wat voor terug, maar ik hou de rest. Het is merkwaardig dat de banken hierin nog intermediair zijn en dat consumenten er niets over te zeggen hebben, zelfs niet nu veel van de grote banken al dan niet deels van de staat zijn. T
erwijl hij overal elders in de samenleving mensen wel zelf ziet acteren, zoals bij het handelen in aandelen. Hij hoort steeds vaker van activiteiten waarbij een intermediair niet langer nodig is of, zoals bij bancaire diensten, zelfs ongewenst. Maar toch, die anti-bankhouding? Die moeten ze laten varen. Hij is prima tijdens het zoeken naar een eigen identiteit, maar zal weerstand oproepen en succes belemmeren.
Bedreigingen
Bedreigingen maken de vijand waakzamer
Het is precies zoals Machiavelli schrijft in Discorsi: één van de verstandigste dingen die een mens kan doen, is zich onthouden van dreigende of beledigende taal. Geen van beide verzwakken namelijk de vijand: bedreigingen maken hem waakzamer, en beledigingen voeden zijn haat.
Voor Project Clear is de onverwacht snelle toezegging van Docters van Leeuwen een enorm dikke stempel van goedkeuring. De droom is ineens een stuk werkelijker. Maar hoe groot deze stap voorwaarts ook is, al snel zal blijken dat er nog een lange weg voor de boeg ligt.
Breken met banken is onder meer verkrijgbaar bij Managementboek.nl
